Që në krye të herës gjatë periudhen Osmane Puka e cila në disa raste njihet me emrin Dukagjin ishte pjesë e Vilajetit të Shkodrës.[1]. Fillimisht zona e Pukës me rrethin u shpall Nahi dhe me vonë ajo shpallet Kaza.
Gjatë këtyre zhvillimeve rol të veçantë luajti besimi islam i cili në trojet shqiptare erdh si rezultat i shumë levizjeve politike të shek IV.[2] Për shkak të politikes së Perandorisë Romake besimi i krishter u nda në dy grupime politike a). Lindore dhe b).Perendimore. E thnënë ndryshe të krishteret me prejardhje helene dhe asaj me prejardhje latino romane. Kjo bëri që në vitin 1054 besimi kristian të ndahet në grupime të medha;
a). Kisha Katolike
b). Kisha Ortodokse.[3]
Kjo ndarje ishte tmerrsisht e ashpër. Dy grupimet krijuan luftrat të ndryshme duke ndarë kështu territore, zonat e influencës, ushtri etj. Kjo lloj përplasje ishte aq e madhe saqë njerëzit u lodhen sëtepërmi. Luftrat mes dy palëve ishin në shkallen më tërtë të mundshme, gjë e cila solli dobësimin e krishterimit. Në trojet shqiptare dobësimi ishte madh dhe dezintegruese në fushen e integrimit të kulturës dhe të kombësisë shqiptare. Lufta e dy kishave për administrimin e tokave shqiptare luhati fuqishem besimin e shqiptarëve. Këto politika bënë që të lulëzonin projekte për tjetërsimin etnik të ilireve. Por me ardhjen e Perandorisë Osmane[4] u bë ndrushimi i madh qoftë në aspektin e sigurisë por dhe të zhvillimeve të reja politiko-administrative. Osmanët nuk krijuan kufi mes njësive administrative të shqiptarëve, por ato i la të bashkuar.[5]
Për shkak të politikave jo përçarse të Osmanëve në trojet shqiptare feja islame filloj të zë vend lirish dhe me vullnet të plotë tek familjet shqiptare. Shqiptarët dhe jo vetem ishin lodhur së mbrojturi nga luftrat gjakatare mes dy kishave, kështu ato u ndjen mjaft mirë në besimin islam. Siguria dhe mirëqenia e tyre u rrit. Kjo bëri që shumë të tjerë ti bashkoheshin islamit dhe jo siç pretendojnë disa që islami u përhap me dhunë në trojet shqiptare.[6]
Prof.dr. Herman Gross në "Ekonimia Ballkanike" shkruan: "...shqiptarët gjatë pesë shekujve që kanë bashkëjetuar me turqit osmanli, në sajë të aftësive së adaptimit dhe të telenteve të tyre si nënpunës, kishin zënë shkallët më të larta në qeverin e Stambollit dhe luanin rol të rëndësishëm për perandorinë. Mirëpo nga ana tjetër, fiset shqiptare jetonin të lira e të pavarura në malet e Shqipërisë." dhe këtu e ka fjalen krysisht për: Mirditen, Dukagjin etj.
Rreth viteve 1662 [7] eksploruesi turk Evlija Çelebi vizitoi veriun e Shqipërisë. Sipas të dhënave që ai jep del se në Kazan e Pukës kishte disa familje myslimane madje edhe në drejtim e Kazasë së Pukës me konkretish Kajmekam.
Islami në zonën e Pukës dhe jo vetm filloj të shfaqet rreth vitit 1485 (kohë kur u krijua Sanxhaku i Shkodrës). Të parët që filluan të pranonin islamin ishin familjet fisnike të Pukës, Kabashit, Malziut etj. Pas vitit 1523 në këto zona numërohen disa familje myslimane. Ishte fisi i Kabashit, shtëpia e Zonisë në Pukë Dizdarit që u bënë musliman duke u bërë kështu shembull për fshatrat e tjerë si: Qerreti, Rrapja, Kryezi, Iballe etj.
"Pas shek. XVII në fshatin Kabash feja islame u hap me shpejtësi të madhe. Sipas të dhënave, i pari që pranoi fenë islame në fshatin Kabash ishte Hadër Leka. Nopça shkruan se; Kabashi qe i pari fis i Shqiperisë së Veriut që kaloi në Muhamedanizem. Pas vitit 1900 Kazaja e Pukës numeronte mbi 700 mysliman."[8]
 |
| Katër Vilajetet |
Pas Kabashit, Pukës, Qerretit, Malziut, islami filloj të shtrihet në zonat e tjera si;Flet, Xathe, Dardhe, Trun, Kulumri etj. Islami luajti rol të rëndësishëm jo vetem në jeten e familjeve myslimane por dhe të besimeve të tjera pasi paria myslimane e vendit kishin bashkëpunim me parit e tjera të besimit katolik.
Sipas të dhënave në vitin 1900 Kazja e Pukës kishte 6.300 banorë mysliman dhe 10.000 katolik. Në librin e tij Nëpër gjurmët e Islamit Ali Basha shkruan:
"Në Kazanë e Pukës - e quajtur edhe Dukagjin bëjnë pjesë katër fise. Bajraku i Pukës në vitin 1900 numerointe 700 mysliman - rreth 44% dhe 910 katolik. Ndërsa në vitin 1916 shifra e banorëve mysliman u rrit në 52%. Edhe Kabashi ka qënë i përzier në mënyrë të barabartë 50% me 50%. Në fiset si Kryeziu, Berisha, Qerreti të marra sëbashku në vitin 1900 kishte 720 mysliman dhe 780 katolik. Vetem Kryeziu kishte 670 mysliman." [9]
Zonat si Puka, Kabashi, Qerreti, Kryeziu, Malziu ishin ndër zonat më të njohura e më të zhvilluara. Në këto vendeu u ndërtuan; Xhami, Hane, Mejtepe, Kisha, Dyqane (Dugaj) po ashtu pjesërisht ku ishte mundësia u zhvillua blektoria. Vlen të përmendet këtu Panairi i Enëve që zhvillohej në fshatin Kabash i cili u zhvillua shumë pas ardhjes së Perandorisë Osmane ishte një nder shtysat kryesore të blektoreve në zonen e Pukës dhe jo vetem. Thuhet se Panairi i Enëve e ka zanafillen e vet rreth shek.XIII. Ai shtrihej në Lam Lushaj të fshatit Kabash.[10]
Qendra e Panairit ishte tek Xhamia e fshatit Kabash dhe shtrihej për gjatë gjithë rrugës deri tek Kisha e Shën Palit në Kabash. Kjo tregon për rëndësin dhe ndikimin që ajo kishte xhamia në fshat. Zhvillim kishte edhe në Pukë tek xhamia Kodër Hanit Pukë, Qerret, Malzi etj.
Përgatiti
Gëzim Kopani
gusht 2016
_______________
1. Deri në vitin 1878 Vilajeti i Shkodrës përbëhej nga: Shkodra, Tivari, Podgorica, Tuzi, Ulqini, Puka, Oroshi, Lezha, Kruja, Tirana, Durrësi, Kavaje etj. Përveç Vilajetit të Shkodrës ishte dhe Vilajeti i Kosovës, Manastirit dhe Janinës.
2. Populli shqiptar, si pasardhës direkt i Ilireve dhe nip Pellazgjik është mbartes i kultures ballkaniko-mesdhetare parahomerike, se këtejmi edhe mbartëz i panteizmit të përvetesuar nga helenet dhe romakët. Panteismi Iliro-Pellazgjik ishte një mishërim i fenomeneve natyrore me kryeperendinë Zotin, të cilet helenet e quajtes Zeues ndërsa romaket Jupiter. Me fjale të tjera përceptimi i Ilireve për një kryeperendi pashmangshem dërgonte në besim monoteist. Në këtë fakt duhet shikuar shkaqet e pranimit të krishterimit nga Iliret, pasi besimi i krishter në fillim ishte fe i shtresave të shtypura të shoqërisë skllavopronare romake të etnise jogreke dhe joromake. Vete fakti se mbreti Kostandin (Iliro-Dardan) i Romës, ua njohu Ilireve, Maqedonesve dhe Grekëve krishterimin për fe zyrtare. Marr nga; Dr.Muhamet Pirraku, Libri: Rreth Përhapjes së Islamit Ndër Shqiptarët fq.33.
3. Kudërshtit midis dy kishave, të Lindjes dhe të Perendimit, do të ashpërsohen veçanarisht nga shekulli V Lexo: Dr.Muhamet Pirraku tek: "Rreth Përhapjes së Islamit Ndër Shqiptarët" fq.33
4. Fitorja e tërethortë me e madhe për popullin shqiptarë ishte evitimi i kufijeve midis viseve nën administraten serbe e greke bizantine që i copetonte tokat shqiptare..." (Dr.Muhamet Pirraku, Libri: Rreth Përhapjes së Islamit Ndër Shqiptarët fq.37)
5. Sipas të dhënave Osmanet kan filluar të duken në viset ballkanike rreth vitit 1354.
6. Nuk ka ekzistuar absolutisht asnjë rast kthim feja me dhunë nga ana e turqve "Po ashtu në këtë liber A.Kolaj thotë: "Ndërrimi i fesë së shqiptarëve me anë të dhunës është pjelle e fantazisë dhe shpikja e murgjëve dhe nuk është aspak e hijshme që ta pretendonjë këtë historianët."(info;Aristidh Kolaj ish Kryetar i Arbërve që jetojnë në Greqi) (Aristidh Kolaj, "Arvanitët", Athinë.1985) Ndërsa koloneli Lik në librin e tij "Udhetime nepër Shqipëri" shkruan: "Shqiptarët bëheshin mysliman sepse kjo fe pajtohej me natyren e tyre dhe nuk tolereonte përuljen, martirizimin, servilizmin dhe ofendimin."v.1804.
7. Pra flasim këtu e 350 vite më parë.
8. Shkrim i përgatitur nga Gezim Kopani dhe i botuar në revisten shkencore "Zani i Nalt" nr.7, v.2014
9. Ali Basha, "Në gjurmet e Islamit" fq.504
10. Në Lam Lushaj ndodhet edhe rruga e vjeter që quhet "Rruga e Karvanave" ose "Rruga e madhe".
