Gëzim Kopani: Fisi i Kabashit

August 14, 2020

Fisi i Kabashit

Xhamia e fshatit Kabash - Pukë. Fotografi e vitit 1977

Nga: Gezim Kopani

Fisi i Kabashit - Pukë (1) ndodhet ne Shqiperin Veriore pikerisht ne veri te qytetit te Pukes. Fisi i Kabashit eshte fis i pare ne shtat bajraket (2) e Pukes dhe fisi i treti ne dymbedhjet fiset e veriut Hot, Orosh, i treti Kabashi, per te vijuar me fiset: Gash, Shal e Shosh, Kelmend, Krasniq, Thaç, Grud, Berishë, Shkrel dhe Bytyç. Kete renditje e paska pleqy dhe veziri i Shkodres dhe Bushatlite. Kjo renditje u be rregull duke qendruar keshtu nder breza.
Fisi i Kabashit Puke kufizohet me: Puke, Qerret, Dushman, Berish, Iballe, Thaç dhe Spaç. Perveç fshatit Kabash, vendbanimet kryesore te Kabashasve brenda krahines jane: Puke, Qelez, Qerret, Meçe, Ukth, Bushat, Dedaj, Micoj, Kryezi, Dardhë etj.
Historia dhe kujtesa popullore tregon se: Përveç familjeve vendase: Dukagjini , Manushi (Sulejmani), Ziu dhe Gjeraj , Kabashi u popullua nga katër djemt e Lek Kolonjës të cilët quheshin:

1. Koka vella i madh ku bejne pjese; Bicaj, Buhoti, Rrapja, Dardha dhe Mziu.
2. Qafa (Qaf Alia) vella i dyte ku bejne pjese; Kabash, Meçe, Rrape etj.
3. Lusha (Lushaj) vella i trete ku bejne pjese; Kabash, Bicaj, Puke, Kashnjet, Zadrime, Lezhe, Kosove, Rraguze (Dubrovnik)
4. Hadri (Hadroj) vella i vogel ne te cilet bejne pjese: Kabash (breg), Buhot, Rrape, Rrypë, Has, Ulqin , Kosove.

Kabashasit i gjejmë në: Pukë, Shkodër, Kurbin, Durres, Tirane, Diber, Gostivar (Maqedoni), Vlore (1 orë larg nga Nevica është fshati Kabash etj), Gramash (fshat me emrin Kabash), Fier, Berat, Permet, Korçë, Leskovik, Ersekë (Kolnjë), Mat, Has, Kukes, Kosovë në; Prizren (Kabash i Vendit (Korish), Gjakovë, Viti, Pejë, Istog (Gurakoc), Drenicë, Kaçanik etj. Përveç këtyre Kabashasit i gjen pothuajse në çdo vend të botës, nga lindja në perendim. Nga Turqia në Europ dhe deri në Amerik.

Sipas historianëve Kosovar Kabashi i Vendit në Prizren është origjina e Kabashasve të tjere. Për shkak të luftimeve me shkijet ato u larguan në jug të Shqipëris, në Kolonjë ku krijuan një fshat me të njëtin emer, Kabash. Më vone disa nga ato kthehen në veriun e Shqiperise ku u vendosen në Shën Pal sot fshati Kabash i Pukes, më pas nga aty familja e Hader Lekes dhe më vonë një pjesë e Kokë Lekës migroi në Kosove ku u vëndosen në tokat e Iljaz Ages në Prizren. Në vitin 1348 mbreti serb Dushani Kabashin e Vendit e quajti Sveti Peter ndërsa Osmanët e quajten Hamidije, e disa thonë Mahmudije.

Një pjesë jo e vogel e historianëve thonë se; Kabashi i Pukës është vendbanim i lashtë Iliro-Arberore prej të cilit është origjina e gjithë Kabashasve, ndërsa katër vllaznit Koka, Qafa, Lusha dhe Hadri janë me orgijine nga Kolonja edhe këto Kabashas. Në shkrimet e tij Nikoll Gazulli (lind ne Dajç Zadrim 1895 dhe u pushkatu ne 1946) ndër të tjera për Kabashin shkruan: "Kabashasit e kan prejardhjen nga Nishi , prej qytetit Thrakas - Kabesos. Ardhja e Kabashasve prej Kolonje është i vonshem gjatë shek. XIX kur veriu kishte lidhje me Ali Pash Tepelenen ku u njohen me Kolonjën. Gazullorët fis prej Lushajve të Kabashit thonë se janë të ardhur prej Nishit. Vetem emri Kabash qon tek qyteti Thrak Kabesos. Mundet që ky emer të mbuloj atë të fisit të Besëve. që mesaduket janë mbetes të thrakeve të moçem, nder te cilet fisi i Beseve gjendet afet Nishit ne shek IV-te eres se re. Ndersa Kabashet ne Gramsh, Has e Prizren mund te jen prej Kabashit te Pukes." (Prof. Xhemal Meçi "Kabashi, Puka qe ne lashtesi 2. fq.30)

Nëse do bazohemi tek kërkimet arkiologjike vërehet se dy vendet: Kabashi i Pukës dhe Kabashi i Vendit , Prizren hasen kulte pagane Ilire, nga ku mund të themi se; Në lashtësi këto dy vende mund të kenë sunduar të njëjtin teritori të perbashket.

Edhe kujtesa popullore brez pas brezi kan thenë por edhe thonë se: Fshati Kabash i Pukës është vendbanim i hershem. Për herë të parë në defterat Osmane Kabashi përmendet në vitin 1571. Thuhet se Osmanët Kabashin e paskan quajtur "Hamidje" ndërsa disa thonë se u quajt: Mahmudije, ndërsa para Osmaneve , Kabashi është quajtur Shën Pal (3).

Kabashasit me qëllim për të treguar madhështin e tyre thonë: "Emri i Kabashit është i shkruar në dert t'Stambillit!". Madje nuk mungojnë disa mendime që thonë: Burrat Kabashas kan qenë prej elites së sigurisë të funksionareve më të lartë të Perandoris Osmane duke shkuar kështu deri tek trup roje të Sulltanve. Ndaj per kete shkak ka ngel kjo shprehje "Emri i Kabashit është i shkruar në dert t'Stambillit!". Ndersa disa të tjerë thonë se: Ka ngel për shkak se burrat e Kabashit ishin trima, të zgjuar, të besësmadje edhe të bukuar, ashtu edhe grat e Kabashit saqë të gjithë dëshironin të kishin mik Kabashasit. Përveç deftereve Osman , emri i Kabashit është i përmendur edhe nga funksionar të Venedikut si dhe figurave klerike të Diqezave Katolike, po ashtu edhe nga konsujt të huaj etj. Në këtë kuadër mund të përmend: Ipeshkvin e Sapes Frang Bardhi, hatografi Françesko Marin Koronelli (Vendik) në vitin 1688 etj.

Thuhet se në fillim Kabashi i Pukës ishte i banuar prej katër familje vendase të quajtur: Manush (dikur shpi e madhe, por sipasoj e një semundje u paksu. Disa thonë se; një pjesë e familjes ra në Shkodër nga aty në vendet e tjera Ilire deri në Itali. Ende dhe sot në Kabash kan ngel toponime si: Mulliri i Manushit , ara e manushit etj. Sipas Muhamet Barxhanit (Kabashas) në Kabash është mulliri i Manushit. Quhet kështu pasi u ndërtua në token e Manushit. Ndryshe nga katër vllaznit e Kabashit sot është vetem një familje Manushi, pra Zef Manushi, Zefi është djali i Nojës i cili u rrit jetim. Ai ka pas për bashkeshorte Lulen ...) dhe familje e tjera ishin: Dukagjini , Ziu (ka që thonë se: Lagjia Zezaj në Pukë e ka marr emrin nga familja Ziu) edhe Gjeraj . Kjo e fundit është shuar, siç thonë; e dalur fare.

Thuhet se në vitin 1107 është përmendur një komandat me emrin Aleksander Kabashi i cili ishte i njohur për luften kunder anzhuinëve. Ndërsa në vitin 1571 përmendet një përson tjetër i quajtur Gjin Kabashi me 20 shtepi u vendos tek "Livadhi i madh" në Rrape të Pukës. Edhe dokumentat Osmane të vitit 1571 e përmendin Gjin Kabashin me 20 shtepi i cili më pas zbriti në Kabash dhe u vëndos në "Koder Kuvend" bri pyllit të njohur si; Koder Pylls. Një kodrin kjo e veshur me gështenja shekullore. Dukeqënese familja ishte e madhe dhe toka për punim ishte e pakët, filluan të zbresin në toka më të mira në Kabash-Pukë derisa u bën një dhe filluan të zoterojnë vendin dhe malet.

Kabashi u rrit në popullsi dhe u bë ndër fshatrat më të populluara në Principaten e Dukgjinit. Ata sundonin një shtrirje të madhe gjeografike , madje fisi i Kabashit ka pas pjesë toke në shumë fise të tjera. Kështu mund të përmend: Kroni i Kabashit Iballe, Podi i Kabashit në Mzi etj. Po ashtu në fise të veçanta kan arrit të kenë vend të tyre edhe në rruget publike të quajtura "mira" duke u quajtur atë: "Toka e fisit të Kabashit" si p.sh; Qaf Mali etj.

Ndër stanet më të vjetra të fshatit Kabash ishte ai i Meçes sot fshati Meçe për të vijuar me Livadh Kabash që ndodhet në juglindje të fshatit Pezhve, Pukë. (Shiko. Prof. Xhemal Meçi në librin: "Kabashi, Puka qënë lastësi 2" fq.29) Shumë më vonë u hap edhe një han në Rrape të cilit i kan pas thanë Hani i Ismailit. Hungarezi Franc Baron Nopça (4) shkruan se: "Fiset e Veriut të Shqipërisë rreth vitit 1416 përmenden si emra fshatrash. Kështu, para Osmaneve në fshatra kishte familje feudale."

Përveç shtimit natyral të popullsisë fshati Kabash Pukë rreth vitit 1500 u popullua edhe më shumë , kjo për shkak te migrimeve të shumta që erdhen nga viset e tjera Ilire.

Fotografi e Hanit të Ismail Ibrahmit në Rrape , Pukë. Hani mori emër për shkak të rrugës që kalonte
pranë dhe lidhte lidhte Shkodren me Dardanin. Fotografi e vitit 1927

Për origjinën e fshatit Kabash Puke kanë shkruar shumë historian dhe kronikan si dhe klerik të ndryshem. Shkurtimisht ju paraqes disa nga shkrimet më të njohura:

1. Kabashi është me origjinë nga Kolonja ku Lek Kolonja paska migruar nga jugu i Shqipërisë për në veri derisa u vendos në Shën Pal (Kabash). Prandaj katë vëllezerit e ardhur nga Kolonja kanë mbiemrin Lekë. Pra bëhet fjalë për: Kokë (Koka, disa thonë se nga ky emer ka dal mbiemri Koka, Kukaj), Qafë (Qafali, Kopani etj), Lush (Lushaj) dhe Hadër (Hadroj etj) Leka.

2. Disa te tjere thonë se Kabashasit janë prej Nishit po që ky mendim nuk është shumë i pranuar nga Kabashasit e Pukës ndryshe nga ato të Kabashit të Vendit në Prizen sepse Kabashasit e Pukës brez pas brezi mbajn mend origjinen e tyre nga Kolonja të cilet thuhet se u shpërngulen nga aty pasi shtëpit e tyre u pushtuan nga gjarpërinjtë dhe fshati u bë i pabanuar. Disa thonë se u shpërngulen për shkak të gjakmarrjeve. Ndërsa disa të tjerë thonë se u shpërngulen për shkaqe ekonomike pasi veriu ishte zhvilluar shumë si pasoj e tregtis në Shkodër , Prizen dhe më gjërë. Thonë se: Djemt e Lek Kolonjes migruan për shkak të vrasjeve apo luftimeve që zhvilloheshin mes dy kishave, e disa thonë për një jet më të mir. Ndërsa disa të tjerë thonë se migruan për shkak të gjakmarrjeve, ndërsa një mendim tjetër thotë se: Migruan për shkak të pushtimit Osman duke u mbeshtetur tek Franc Baron Nopça i cili ka shkruar: "Të dhenat me të vjetra midis 1300-1400 tregojnë për ardhje gjindesh (njerëz) nga Shqiperia e Jugut. Një rrymë populli që është për tu kuptu si rrjedhim i pushtimit të Shqipërisë Jugore nga Osmanët (Beteja e Beratit viti; 1383). Një popullim i pjesshëm ndodhi në Dukagjin (në zonat e Pukës dhe më gjërë) rreth vitit 1430-1480 nga bregu i detit. Kjo gjë ndodhi edhe kur vdiq Skenderbeu si dhe kur u pushtua Shkodra dhe kalaja e Drishtit u pushtua nga Osmanët. Mirgimi i fundit për në Veriun e Shqipërisë shfaqet në vitet 1520, 1550, 1590 që bashkë me rastin e Bosnjës ka ndiku për një zhvëndosje populluate..."

Sido që të jetë është fakt se kater vellezerit Koka, Qafa, Lusha dhe Hadri u vendosen në Kabash të Pukës ku jetuan dhe u shtuan, më pas një pjesë e tyre filluan migrimin në treva të tjera.

Para ardhjes së perandoris Osmane vendet Ilire dhe jo vetem ishin të pushtura nga Romakët, Helenët, dyndjet Sllave dhe Bizanti. Çdo pushtues solli me vete kulturen dhe besimin e tyre, por vendasit Ilir i perkisnin besimit pagan. Besimin pagan tek Iliret siç është Dukagjini (Pukë) gjenden vende dhe toponime që i përkasin besimit pagan. Në krahinen e Kabashit Pukë dhe jo vetem paganizmi ishte shum i hapur. Përshembull ende dhe sot në zonat të ndryshme të Pukës vazhdon të përmenden "orët", madje është shprehja: "Filanit i ka dek ora" apo "e ka lan ora" (Ora tek banorët e hershëm është diçka e madhe apo e bekume), dhe si rezultat filani nuk mund të ec përpara (nuk ka për të pas; jet të mirë). Në fshatin Dardhë të Pukës të cilet më parë kur banoret hapnin deren e shtëpisë thonin: "Nimo (ndihmo) Zot, e Ora e Kabashit." Po ashtu hasen edhe shprehjet si: "Ora e shtëpis" etj. (për të mësuar më shumë mbi besimin pagan në zonen e Pukës kliko mbi këtë link: https://gezimkopani.blogspot.com/2012/12/besimi-pagan-ne-puken-e-lasht.html )

Ardhja e pushtuesve sollen në Dukagjin besimin e kristian, ndërsa Osmanet besimin islam. Krishterizmi i kushtoj vemendje fshatit Kabash aq benediktinët ndertuan Abacin, kishen me emrin e Shën Palit (Dhe pse tradita tregon se në Kabash ka kalur Shën Pali në fakt nuk ka ndojë deshmi historike që deshmon për këtë gjë. Kjo kishë është monument Kulture i kategorisë së parë vendim i datës 5 nëntor 1984) rrënojat e të cilës vijojnë të jenë dhe sot. Po ashtu thuhet se diku tek vendi i quajtur Grykë Kabash ka qene nje Abat Benediktin i cili mendohet se është ndërtuar rreth shekullit të 14-te. Përveç kishës ata hapen mësime katikizmi nga ku përzgjedhnin nxënësit për ti arsimuar me mirë duke i dërguar në Shkodër madej deri në Venedik apo në Vatikan.

Prof. Xhemal Meçi ka përmendur disa klerik katolik me mbiemrin Kabashi si; Gjek Kabashi famullitar ne Shëngjin viti 1610, Nikollë Kabashi famullitar në Zajs të Zadrimes viti 1610, M.Stefan Kabashi famullitar ne viset e Pukës viti 1671, Lukë Kabashi famullitar në Gjakovë viti 1679, Leon Kabashi mesi i shk.XX i njohur si piktor i talentuar etj (shiko librin; "Kabashi, Puka qe ne lashtesi 2" fq.29, Prof. Xhemal Meçi). Përveç kulteve hersmerin e krishterimit ashtu sikurse edhe të islamit e faktojnë edhe shume varre të vjetra katolik që ndodhen në rrethin e Pukes.
Përveç këtyre Kabashi ka edhe shumë përsonalite të shquar si: Bajrktari i Kabashit Rrustë Kabashi, me Mustafë Kabashin të cilët bënë mbrojtjen legjendar të Kaçanikut viti 1910, me Haxhi Rrustëm Rexhep Kabashin ne Korish te Prizrenit dhe për të ardhur deri tek aktori i njohur Mirush Kabashi etj.

Siç e përmenda më sipër pas besimit kristian rreth vitit 1500-1523 fshati Kabash njihet me besimin islam. Islami u shfaqen si pasoj e rrugës së karvanave e cila lidhte Sanxhakun e Shkoderes (i krijuar ne vitin 1458) me Pejen, Gjakoven, Prizrenin etj. Me ardhjen e besimit islam u ndertua në Lam Lushaj Mesxhdi i parë (1500-1523) i cili më pas u kthye në xhami. E njëjta e dhënë thotë se Mesxhdi u dogj pasi rrugëtarët pushonin në të (njëjtë si tek Xhamia e Kodër Hanit), ata nuk kishin shuar zjarrin siç duhet ndaj mesxhdi (sall lutjesh për myslimanët) mor flak. Pas kësaj në të njëjtin vend rreth vitit 1600 u ndërtua Xhamia e Kabashit , Pukë.
Sa i takon muslimaneve, i pari ndër katër vëllezerit që pranoj islamin ishte Hadri. Vëllau i madh Koka ishte kryetar dhe drejtonte. Kur mësoj se Hadri është bërë musliman vendos ta ndeshkoj. Hadri për ti shpëtuar mllefit të vëllaut largohet për në Dardani por Koka e zë tek Ura e Vezirit dhe e vret. Lajmi pë vrasjen që kishte bërë Koka arriti në Kabash. Burrat e Kabashit mblodhen Kuvendin e pleqve dhe vendoson me usull (rregu apo ligj): "Nuk vritet vëllau se ka ndry fe" si dhe ia hoqen Kokës parin duke e bërë të parë të vendit Qaf Leken (Qaf Alia) i cili po ashtu u bë mysliman. Nuk kalon shumë kohë dhe shembullin e Qaf Lekës e ndoqen edhe shumë familje të tjera fisnike të Kabashit.

Gurë varri i varrezave te vjetra muslimane ne fshatin Kabash-Puke. Fotografi e vitit 1940

Gurë varri te varrezave te vjetra myslimane te fshatit Kabash, Puke. Fotografi e vitit 1940

Ekzistojnë edhe dy mendime të tjera sa i takon hapjes se islamit në Kabash:

a). Në Kabash islami hyri para ardhjes së katër djemve të Lek Kolonjës, pasi i pari i familjes autoktone të Kabashit pra familja Manushi paska pranu besimin islam dhe paska marr emrin Sulejman. Per shkurt njerzit ku pytshin; "Ku je tuj shku? Thoshin: po shkoj tek Mani!" pra tek Sylejmani. Nga ketu ngeli emri Man, Manush.

b). Në vitin 1571 brenda famijes se Gjin Kabashit me 20 shtepi ka pas një vëlla i cili kishte pranu besimin islam.

Për shkak të ardhjes në Kabash të Gjin Kabashit, po ashtu dhe të katër djemve të Lek Kolonjes fshati Kabash u rrit për nga numri i popullsisë dhe jo vetem. Kjo e vërtetuar edhe nga rregjistrat osman të vitit 1591 në Nahijen e Pukes ku ka pas 23 fshatra të cilat kishin 355 zjarre (shtepi), 11 familje i perkisnin besimit musliman. Nga këto 3 mysliman ishin në Qerretin e Eper, 2 në Qerretin e Poshtem dhe 1 në Koman dhe 2 në Shënkolle (Delmace) , 1 në Shën Pal (Kabash), 2 në Rrape dhe dy familje me nga një beqar. Siç shikohet në Shën Pal pra Kabash permend 1 mysliman. Kjo e dhënë nuk tregon se cili është ky mysliman. A është i pari i familjes së Manushve pra Sulejmani? A është vellau i Gjin Kabashit? Apo bëhet fjalë për Hadër Leken?

Ne vitin 1637 fshati Kabash kishte tre familje agallaresh, gjithsesj nga 24 familje. Nga keto 12 i i perkisnin besimit musliman. Ne fillim te shekullit te XVII besimi musliman rritet shume shpejte sidomos ne fund te shekullit te XVI. Myslimani i pare ne Shen Pal arriti te kishte ndikim tek familjet e tjera fisnike Kabashas pasi tregtaret mysliman qe pershkruanin Kabashit kur kalonin per takim ate qe ishte bere mysliman. Kjo beri qe ne njeren an te shtohen mysliman por ne anen tjeter te fillojne grindjet sic eshte rasti i Kok Lekes qe vrau vellau e tij Hader Leken pse ishte bere mysliman. Nga ketu del qarte se besimi islam ne Kabash ndryshe ngase shkruajne disa te paditur dhe perçares kinse islami eshte hap me dhune, perkundrazi islami eshte hap krejtesisht natyrshem kjo sic e kam permendur mesiper per shkak te tregtareve mysliman dhe jo vete. Po ashtu kuvendi i Kabashit beri nje ligj kur ia hoqi parin Kok Lekes duke thene: "Nuk vritet vellau se ka ndryshu fe."
Per ta argumentuar kete po permend disa pohime te Ipeshkvit Frang Bardhi i cili ne vitin 1637 raportonte: "Agai (Dizdari i keshtjelles se Dukagjinit) ka tre vllazen te krishter te martuem me nje turk, qe asht bame ma vone. Gruja e ages asht nje e krishten e urte, dhe e mire. Po ashtu ai tregon se ne breg te Gomines (lumi Gomin) Abacia eshte e rrexume, me nje hap mur ne kembe per rreth. E mata kete kishe brenda ku ishte e gjate 13 hapa ndersa gjansi me pak se kater. Bardhi i beri thirrje banoreve per te ndihmuar rindertimin e saj. Thirrjes nuk ju kursyen katolike e mysliman. Ata dhan aspra , gja te gjall dhe sidomos qe."

Islami në Kabash fillon të hapet me shpejtësi aq Nopça shkruan: "Kabashi ka qene i pari fis i Shqiperise se Veriut qe kaloi ne Muhamedanizem." Ndersa Edit Durham shkruan: "Kabashi musliman." Sa i takon vjetërsis së besimit në treven e Pukës dhe më gjërë e faktojnë edhe varrezat e vjetra myslimane të cilat janë mbi 300 vjeçare.Varreza të tilla ende ndodhen në: Kabash, Gryke Hadroj, Qerret, Rrypë, Kryezi, Flet, Blerim, Malzi (Dukagjin) etj. Edhe në Puke ka pas shumë varre të vjetra mysliman. Ato kan qenë me gur të veçante të shkruara në osmanlisht mirëpo me ardhjen e sistemit komunist u shkaterrua minarja e xhamisë së Kodër Hani dhe mimberi i saj prej guri, kodina e Kajmekamit (2 kateshe), duke vendosur aty disa kundra ajrore ushtarak. Edhe ato pak varre të vjetra që mbeten u shkaterruan plotësisht me ndërtimin e rrugë auto , aty ku ndodhet edhe sot.

Të dhëna të tjera që flasin mbi fisin e Kabashit në Pukë dhe më gjërë

Fiset janë bashkësia më e vjeter e gjenezes njerëzore. Për fiset flet edhe Kur'ani i shejtë si dhe libra te tjerë fetarë. Për hersmërin e fisit të Kabashit janë bërë shumë hulumtime dhe shkrime. Sipas humutimeve Kabashi i Pukës është vendbanim i lashte, gjë e cila e faktojnë kryesish nga burime anësore, siç jane gjetjet arkeologjike, topogermadhat, toponimet romake, bizantine, etj për të shkuar në lashtesi deri tek ato pagane nga ku shkohet deri tek tek kultet Iliro - Arbërorë.

Përshembull Gryka e Kabashit del qender urbane që në lashtësi. Ajo ishte e zhvilluar ekonomikisht si nje qender politike e administrative me objekte të rëndesishme mbi të cilat më pas u vendosen kulte të tjera. Në lidhje me emrin e Kabashit historiani prof. Xhemal Meçi bën disa pyetje se si është quajtur më parë Kabashi. Ai pyet: Po para se të themelohej abacia e Shën Palit, ç'emer duhet të ketå pasur Grykë Kabashi? A pati emrin Kabash, që më vonë u zëvendesua me emrin Shinpal (Shpali), apo pati emer tjetër? Nëse pati emer tjeter në lashtesi, cili qe ky emer? Ai analizon dy teza; njëra për emrin Kabash dhe tjetra për emrin Pukë.

1. Jo vetem në Grykë Kabash pati qytet apo qytezë gjatë kohes romake por ka pasur edhe kështjellë. Për këtë gjetjet arkologjike të datuara në shek; II-IV i përkasin Grykë Kabashit. Kabashet , sipas matjeve antropologjike të realizuara nga Prof.A.Dhimo kanë ruajtur tiparet antropologjike të Arbërve, shek. VI-VIII. Për rrjedhojë, këto banor janë në Kabash sëpaku që nga periudha Iliro - Arbërorë bashk me me emrin Kabash....

2. Rindërtimet në " Epirin e Ri ", gjatë sundimit të perandorit Justinian në mesin e shek. VI përfshinte edhe kështjellen e Pukës. Pra, në mesit të shek. VI rindërtohet kështjella e Pukes pra Pucae . Në vitin 1640 hartografi venecian Coronelli e shënon "San Paolo" pra Shënpal. Ndërsa hartografi tjetër venecian i atij shekulli Cantelli e shënon vendbanim me emrin Puha pra Pucha nga ku doli emrin Puka. Ky shënim nuk mund të ishte rastesi, sepse hartografet gjatë përgatitjes së hartave, kanë parasysh edhe burimet e lashtësise. Prandaj, Cantelli e vëndos Puken në Grykë - Kabash pra Kabashi i sotëm pasi ashtu e gjen në dokumentat romake dhe bizantine... Ndërsa konsulli Francez në Shkoder Hecard në mes shek.XIX shkruan për familjen më të rendesishme dhe fisnike të Pukës. Ai përmend familjen e Dizdarit (familje myslimane).

3. Ndërsa në shek. II - IV emri i Pukës haset emrin Ad Pikaria (Ad Picaria) e cila mendohet se ishte në fshatin Pezhve. Deshmi kryesore për këtë janë disa gjetje arkeologjike dhe harta romake.

Gjatë kohes romake Pezhvja tregohet si vend i rëndesishëm (qytet) kjo për shkak të nevojave të mëdha që Roma e lashtë kisht për rreshirën e pishës e cila ishte lenda kryesore që përdorej gjatë luftes. Diku rreth 4-5 km larg qytetit të Pukës së sotme ka toponime të qytetit Pikaria. Gjetjet arkeologjike të dërgojnë në vendin e quajtur Kuq afro 4 km nga Puka. Kuqi mund të këtë qënë qënder më e hapur banimi dhe tregtije, ndërsa qyteza kështjell del të jetë mbi Pezhven e Eper, ku ruhen toponimet si: "Koder Qytëts", "Qafa Qytëts"(Qaf Pezhve). Ne fshatin Pezhve ndodhet edhe toponimi "Gropat e Pezhvës" gjë e cila tregon për vazhdimësin e këtij zeji (prodhimi i rreshires së pishës) e cila mendohet ka vazhduar si zej deri në fund të shek. XIX. Me dobesimin e perandorisë Romake, Pezhvja filloi të varferohet aq sa u kthye në fshtrat siç ka qenë në periudhen Ilire. Pra fundi i shek IV u shua Pikarja (Pezhvja) ndërsa Grykë Kabashi por Kabashi ka vazhduar gjatë duke u rindertuar deri në shek VI si qytetëz keshtjellë me një treg të rëndesishëm deri në kohen e princave Dukagjin dhe Nikoll Dukagjini, pra deri në vitet e para të gjysmës së dytë të shek XV.

Për Kabashin ka shkruar edhe Shtjefën Gaspri në relacionin me 6 nëntor të vitit 1671 ku për Pukën shkruan: "Puka , dikur qytet fisnik dhe i lulëzuar, ishte kthyer në katund. Kisha e Shën Palit (quondam Abbazia) ka 19 fshatra dhe rreth 225 shtëpi, me 200 frymë." (V.fq. 242)
Kujtesa popullore ende ruan gojdhëna se: Kabashi ka qen dikur një qytet me përmasa të mëdha. Kaq i madh ishte sa qe shtrihej nga Qaf e Rrgjase deri ne Qafe Ajtyres përgjatë lumit Gominë - Kokaj dhe Blinisht. Prandaj në fshatin Kabash janë gjetur "Tjegullat e Moçme" të cilat janë të shpërndara në një shtrirje mbi 50 m gjatësi. Tjegullat janë gjetur edhe në Kodër Hani - Pukë, përgjatë Grykës së Prronit dhe gjatë hapjës së rrugës auto në vitin 1970 , pra unaza aktuale dolen disa tjegulla te moçme.

Tjegulla te moçme jane gjet shum në Kodër të Zhubit, kjo kodër ishte argjilore dhe mjaft e përshtatshme për prodhimet prej balte. Prandaj aty dalin kaq shume tjegulla , ndaj aty do ket qenë ndonjë punishte kryesore e prodhimit të tjegullave të moçme. Ky përfundim mbeshtetet edhe në faktin se në Kokaj të Kabashit ka pas një familje që janë marre me prodhimet e qeramikës e cila ka vijuar deri në fund të shek.XIX. Per shkak se kjo familje ushtronte këtë zej moren nofken Qypajt, Qypajt e Kokajve.

Tjegullat e gjetura u dërguan në Tiranë në vitin 1978 tek Instituti Arkeologjik prej ku pas studimit Instituti Arkeologjik i Tiranës dha pergjigje se; "Tjegullat e moçme janë të shek. II-IV."
Tjegulla të moçme jane gjet edhe në anen e majtë përball me Lam Lushaj, përfundi kodrinës së Shkallës pasi aty në vitin 1980 u hap kanali i ujësjellësit të Pukës. Gjatë hapjes së kanalit , në anen lindore të kësaj kodre dolen tjegulla të ngjashme, po ashtu edhe tek Kodra e Qafalive. Pra nga këto përmenda Kabashi në katër pjesë:

1. Trojet e Isen Brahimeve me Prezezët e cila mund të ketë qenë pjesa kryesore.
2. Faltorja pagane ku më pas , u ndërtua abacia e Shën Palit.

3. Qyteti që shtrihej përfund Kodër Qafalive me rrafshet e Lushajve deri tek Lam Lushaj. Këtu zhvillohej tregu më i madh, pra Panairi i Kabashit apo siç njihej me emrin "E diela e enëve" dhe që ka vazhduar deri në vitin 1967.

4. Kështjella qytetëz..." (shiko: "Kabashi, Puka qe ne lashtesi 2" Prof. Xhemal Meçi , fq.34-39)

Bajraku i Kabashit , Pukë

Në fillim zonat malor quheshin Malësi e cila natyrisht vjen prej fjalës: mal. Për ta kuptuar këtë Faik Konca thotë: "Malësia ndahet në disa njësi, që shqiptarët i quajnë Male. Fjala mal tregon vërtet një mal por me të cilin kuptohet njësi dhe drejtimin e atij vendi. Pëshembull viset fushore do të thoshin: "Mali i Shalës po shkon në luftë!" Pra shqiptarët ndarjen dhe sundimin e tyre e quanin "Male ose Malësi" p.sh; "Malsia e Gjakovës" ndërsa Perandoria Osmane i quajti Bajrak. Faik Konica shkruan: "Më sa duket, në kohen e pushtimit turk, secili mal kishte flamurin e vet. Kreu i Malësisë ose Bajraktari ishte një përson që e kishte trashëguar këtë titull, që i lihej djalit të madh nga i atij dhe, në mungesë të tij i lihej mashkullit më të afërm nga farefisi. Ky quhej nga shqiptarët dhe nga autoritet osmane bajraktar. Bajraktarët sundonin sipas Kanunit të Lek Dukagjinit." (Shiko; "Shqipëria , Kopshti Shkëmbor i Evropës Juglindore." Faik Konica)

Në kazan e Pukës u krijuan shtatë: Kabash, Berishë, Qerret, Pukë , Iballe , Thaç (Bugjon) dhe Malzi. Në krye të shtatë bajrakëve ishte Fisi i Kabashit pra bajraku i Kabashit.

Në fillin e tij bajraku i Kabashit ishte një me atë të Pukës por më pas Kabashi u nda në dy bajraqe Pukë dhe Kabash.

Bajraku i Pukës në vitin 1900 ka pasur 700 musliman dhe 910 te besimit katolik. Ndersa Kabashi ne vitin 1900 kishte 940 banore te ndara 50 % musliman po aq te besimit katolik.(5)

Ne regjistrimet e bere nga Austro Hungaria ne vitin 1918 del se Kabashi ka pasur 223 shtepi dhe gjithsej 1494 banore duke perfshir vendet: Kabash, Qelez, Bicaj, Hadroj, Rrape, Rrypë dhe Micoj. Per Kabashin e Pukes Robert Elsie shkruan: "Kabashi eshte nje nder fiset e rajonit te Pukes. Ishte bajrak, por jo fis ne kuptimin e ngushte te fjales fis, meqe nuk kishte nje stergjush te perbashket." Apo sic përmenden Bajraku i Kabashit dhe Bajraku i Tërthorës pra Pukës.

Lagjet e Kabashit (Gryke-Kabashit) jane:

Ne perendim lagjia Breg qe banohet me Çollakë, Leke, Barxhan, Lushe, e Hadroj. Dikur kan pas edhe Manush e Gjerë, te larguar. Gjera fillonte kufi me Qelze, ne veri perendim te Qafe Rrgjanes, ne nje rrafsh pjellore e te ujitshem. Dikush thote se eshte anas, si dhe Manushi. Perberja e banoreve te kesaj lagjeje ka pasur ndryshime. Gjera qe kishte toke edhe preherit te Gjytetzë, ku deri me 1980 ka qene nje geshtenje shume e madhe me emrin e Gjers, "Kshteja e Gjers". Po kishte edhe ne Lluke, ane veriore. Ne konflik me LLuket nga fillimi i shek.XX, u largua per ne Kosove.
Manushi thuhet se ishte i gjetur ne Kabash. Kishte gjithe lagjen Breg deri kufi me Gjeret jug perendim, kufi me Qelzen deri ne Qafe Cine. Nga veri lindja ndiqte perroin e Vameçit. Te paret qe moren pjesen me te madhe te tokeve te Manushit jane Hadrojt (Osmanuket, Cubaket etj).

Thuet se ne Kabash paska ra "harsalleku" (duket se kolera) qe shkaktoi shume vdekje,dhe shtepia e Manushit pati shume te vdekur. Hadrojsti (Osmanuket) i shkun tek dritaret e kulles dhe e thirren ne se ishte kush i gjalle. Manushi, i zoti i shtepise , u tha se kan vdek te gjithe dhe ju lut ta ndihmon per varrosjen e te vdekurve pasi shtepia mbush me kufoma. Hadrojsit dhe Cubakët per sherbimin me rrezik jete, i kerkuan token ne anen e djathte te Gomines. Manushi pranoj. Keta moren te vdekurit dhe i varresne ne Podet, Podet e Ulicave (Podet e Rrugeve), qe me pas jane quajtur Podet e Osmanuks. Aty ka pas shume geshtenja shekullore.

Kisha e Shen Palit, Kabash , Puke

Ne fund te Podeve , ne jug ishte nje guvë, shpelle vertikale. e quajtur "Gropa e Kaurrit." Shume e thelle dhe aty i hodhen kufomat dhe mbuluan ne gryken me dege geshtenjash. Me pas varrosen aty edhe dy Manush te tjere.

Ne anen e majte, Bregut te Gomines ne Kabash banohet prej Lushajve, Barxhajve dhe Hadrojse.

Toponimet e lagjes Breg - Kabash jane:

-Brraka Brores, perendim

-Kroni i Brores

-Koder Voz , perendim

-Brraka Lejfiz, perendim

-Brraka Helmit (ka marr kete emer per shkak te daljes se luleve te helmit)

-Mrizi Rrenimit

-Mulliri i Rrenimit (dal prej shpatit te rrenuar)

-Toka e Skacit

-Kroni Skacit

-Koder kuqe

-Koder Lejfiz

-Mbaskuje, perendim

-Kroni Djutit (sot Kroni i Lushaj)

-Kodra mbi Krut (Braka e Madhe - Brraka e Djutit)
-Brraka e Lemakuqit , (brrake Lamit )

-Qaf Burg (rruga per tek shtepia e Sahit Hoxhes, Burgje)

-Ara Mus (Ara Madhe, Brake Mus, Barxhan)
-Hamalla e Met Beçs

-Maja e Picrragit (Picragu eshte nje lloj hardhuce. Pisket e shurdhon njeriun.)

-Podi Bals

-Gryka Preçit

-Qafa Rrgjans; Qafa Madhe, Qafa Vogel

-Te pushimet , nen Qafe Rrgjan

-Kroni Gjarpnit (ku pushonin me dushqe ne shpin.

-Guri i Zi; Çumi, mal.

-Brraka e Pjanes
-Verrat e Sipes (kufi Lejthize)

-Kodra Shlisht

-Brraka Farks - Kroni i Brrakes Farks

-M'Qafja Manushit (qafa qe merr per te Ura e Dermanit, Vameç)

-Qafa Marka Nikes (tani e Rexhve; Gurani Manushit)

-Lami Manushit ,

-Mulliri i Manushit (edhe sot mulli, por se mulliri e malet i kan ble Çollaket. I ka shi i fundi i Manusheve Zef Ndue Manushi i cili ka dal ne Puke.)

-Gropa e Kaurrit

-Livadhi Gat (breg Gomin)

-Mandat e Sevapit

-Ara e Krutit

-Shalzat

-Brraka e Shalzave

-Brraka e Qeses

-Kllada Laçit

-Ara e Myftarit

-Via Pushtrise (vija e ujitjes prej Vameçit, mbi ure te Dermanit e te shtepia e B.Alise, pergjate krahut te djathte te Gomines.)

-Lami (Lami - Izlam)

-Kodra e Lamit

-Ara Izlam (Azmanit) ,

-Ara Uke Muse (Furrikaj, dale fare)

-Rroskolliçi

-Podi i Rroskolliçit

-Guri i Shkypes

-Braka e Qezmes

-Guri i Çobave

-Qafa Dushnit

-Brraka e Dushnit

-Nen Gurt e Çobajve

-Mrizi i Kabashit, mbas Hijes Madhe kufi me Qelze.

-Kodra e Barakut (ku Nemcja vuri flamurin e Asutro Hungrairsne vitin 1916).

Nxenesit e shkolles se Kabashit

Toponimet e lagjes Qender - Kabash

Shtrihet prej Ures se Dermanit deri ne Kokaj dhe prej Qytetz deri ne Vameç. Ne qender eshte Lam Lushaj me xhamin ne perendim, dhe kishen e Shen Gjonit ne lindje. Pervec perfitimit nga "Rreforma Agrare" nga I.H ble prej Z.LL. Ata paten ble prej Lushes Sadik Prishtines (hoxhe i ardhur nga Kosova. Tokat e tjera te lushajve i gezojne vete. Nga jugu Preçajt shtrihet toka e Q.I dhe B.Ll ndersa ne veri te Barxhaneit te Eper shtrihet Çollaket. Toponime te kesaj zone jane:

-Kodra Gat

-Kodra Krihe

-Hordop

-Ara Nen Duaj (Barxhan)

-Brraka Fakrs

-Qershia Babs e Mandi

-Livadhi Zmajlit (Ismail Kopani, i cili pati tre djem; Hysni, Sadri dhe Isuf)

-Hurdha e Gavixhit. (Hurdha e Gavixhit eshte nje hurdh e thelle e bere nga uji Vameçit ku lahen te rinj nga Kabashi, Puka etj.)

-Mullini i Furrikut

-Rrahi Pjeshk

-Kroni i Pjeshks

-Guri i Palushit

-Prroni Ims

-Qafa e Arshus

-Gryka Arush (Dikur keto vende kan qene te mbuluar krejt me geshtenja)sot Keshtenja e madhe, geshtenje mbi 3 shekuj.

-Kshtenja madhe

-Vorri i Istikamit (Disa e lidhin me operacionin turk te itit 1912 kunder Halil Muses e Hasan Nezirit , ku mbeten ne "istikam" ne forme "vorri".

-Ara e Kurt Asanit

-Mulliri i Islam Çollakut

-Livadhi i Mullinit

-Brraka e Belikit

-Livadhi Mollit

-Vija e Mollit

Me Qafaliaj mbehen mend dy shtepi Kopani (Kopajt). Dikur ishin familje patrikale. Ku kemi toponimet;

-Kopshti Canoshit

-Shezat e Eper

-Koder Qafalive

-Gurra e Brahalise

-Mandi i Gjurs

-Mandi i Miftarit (kamer selman)

-Trualli i Nezirit

-Ara e Nezirit

-Ara e Djopit

-Ara e Kamer Selmanit

-Kodra e Kuvendit (ku bente kuvend fisi i Kabashit, Qafalite)

-Krye vogla (livadh)

-Ara e Harbuzit

-Skace (podine)

-Ara Pegez (mbi pus)

-Ara Flypçit (mbi mulli te Furrikajve)

-Kodra Pylls, dikur pylle geshtenjash)

-Pylla e madh

-Pylla e kuqe

-Pylla e Llukve

-Kodra Mbasshteje

-Brraka Mbasshteje

-Kroni Mbasshtejes (sa kalon gurin e Brahalis)

-Kodra e Djarit

-Kodra Mloja (Mloj ka kuptimin e endjes se penjve gjate procesit te "Mlojs" te penjeve per tu perdorur ne vegje - vek)

-Vija e katundit (por dhe vija e Qafalive, e quajtur qafaliajt duke lene me kuptu se katundi i Qafalive, i Kabashit ishte mes Qafalive-Kamer Selmanve).

-Bashkaria

-Krepi i Bashkaris (ne Koder Pylls perbri Pyll Kuqes , vend i perbashket)

-Ara e Bajramit

-Livadhi Bajramit dhe Curri i Bajramit (i perkasin Furrikave, dal fare)

Ne Kloes eshte :

-Kroni i Baramit (ku ka pas t'bunin qe e trashegoi Kadri Kasemi). Mes dy shtepive ne Qafaliaj ishte nje vend per te cilin mendonin se kreret kishin pas nje burg per paraburgim te keqberesve.)

Prej Qafalije thon se ishte dhe Dem Musa a Idriz Kadirs te deres se kreut te fisit te Kabashit, te Mixhes Dem (Dem Musa), i perkrahur prej Bushatlive, te cilet e paskn respektuar. Per ndikimin qe kishte ne Shtat Bajraket e Pukes e paskan caktuar per tu kujdesur per "Uren e Vezirit" (ne kufirin Puke - Lume). Prej Qafalive jane edhe Lluket, vojvoda i Kabashit. Pastaj vine: Kopajt, Gjurt, Barxhajt me Cinet si dhe Baci Llukes. Baci para nje shekulli ishte ne Beçme dhe te toka qe me vone u be e Isa Llukve. Qafalit-Furrikajt eshte se te dy palet krenet e tyre i quanin Qafali. Si te tille hyne nje "mahall" Gjithashtu dhe t'bunat i kishin te ndara. Kopajt - Lluke i kishin t'bunat ne Shezë, Imë, dhe ne Pod Shullani. Furrikajt i kan pas ne Klos e me vone ne Rrape. Pra, edhe treguesit i t'bunave mbeshtet mendimin se Furrikajt jane me lidhje vendore me Qafalite.

Fotografi e bere ne fshatin Meçe , Puke tek shtepia e Qazim e Xhevdet Kopanit )

Stani (mriz) i vjeter i Kabashit në Meçe, Pukë

Te moshuarit e fshatit Meçe thonin; "Fshati Meçe eshte i hershem shume dhe ka dal prej fshatit Kabash i Pukes." I pari qe u vendos ne fshatin Meçe prej Kopajve (Kopani) eshte Musë Kopani. Nese do shikojme pemen gjeneologjike te Musë Kopanit mund te themi se fshati Meçe eshte vendbanim mbi 300 vjeçarë. Ne vitin 1964 fshati Meçe u shpall fshat më vete.
Fshati Meçe perbehet nga lagjet: Meçe, Ngarrel, Klos, Cinë, Krovë dhe Vameç. Fshati ka nje lartesi mbi nivelin e detit duke filluar me 300 m deri ne 800 m. Dikur fshati ka pas 25 shtepi. Sipas studimit te bere nga Prof. Xhemal Meçi fjala Meçe do te thote Buzë Ujë.
Fshati Meçe ka shume pak siperfaqe toke punuese, ne keto rrethana banoret e ketij fshati u moren kryesisht me blektori. Sipas te dhenava dikur familjet e fshatit Meçe kan pas nga 300 deri ne 600 krerë dhi. Familja Kopani ka pas deri ne 600 krere dhi e dele. Po ashtu numer te madh kan pas edhe shtepia e Furrikajve. Ato pak toke buke, jane ujit nepermjet Vijes ae Kopajve e cila e ka jazin tek Mulliri i Madh dhe me pas vija vazhdon ne drejtim te Kodër Krys, per te vijuar deri tek shtepia e Jemin Ramadan Kopanit (1921-1982).
Vijë tjeter eshte ajo e Krovës te cilen se pari e ka hap i vetem Deli Krova (thuhet se ka lindur ne vitin 1770-1845). Kjo vije kalonte ne terren teper te veshtire, dhe per kete duhesh ndertu lug/lugje per kalinin e ujit. Per kete vijë duheshin rreth 40 lugje. Me lejen e banoreve lugjet kan kaluar nga arat e Adem Haxhi Kopanit (kur kaloj me banim ne Puke sherbu si Muezin ne Xhamin e Koder Hanit) dhe Ahmet Hysen Kopanit. Per terheqjen e lugjeve duheshin jo me pak se 11 burra.Ne vitin 1970 kjo vij u hap nga koprativa buqesore me dinamit duke heq pjesen e veshtire te lugjeve.
Ne fshatin Meçe ka pas: Shkolle, Furre buke, Dyqan, Miniere, Poste xhandar (ne Ngarrel), dhe Karakoll (burg). Kerkimet e para per pasurit nentokesore ne u bene ne vitin 1917 nga gjeolog Austro-Hungarez. Sipasoj e luftes kerkimet u nderpren per te rifilluar ne vitin 1923. Germimet per pasurit nentokesore u ben ne Ngarrel dhe tek Hurdha e Zeze etj. Nga fundi i vitit 1925 Miniera e Ngarrelit filloj prodhimin. Per nxjerrjen e minerealeve kishin ardh inxhiner nga Italia.

Fshati Meçe, Kabash-Puke

Ne vitin 1930 punetoret zhvilluan nje greve per shkak te pageses se vogel duke pasur parasysh veshtirsit e punes. Ne kete minire thuhet se kan punuar nga 300 deri ne 350 persona. Si pasoj e hapjes se Minieres , u rrit mireqenja e banoreve te fshatit Meçe. Puna ne miniere vijoi per rreth 14 vite. Krahas nderteses u ndertua per administraten u ndertua fjetore, per sigurin u ndertua Karakolli (burg) ne Bokë te Ngarrelit. Po ashtu u ndertua posta dhe xhandarmeria. Per rreth ketyre nderstesave u ndertuan 3 dyqane te vegjel me ushqime, kafe etj. Miniera e Ngarrelit mbyllet ne vitin 1943 per tu rihapur ne vitin 1970. Kjo minire kishte sasi te konsiderueshme bakri (thuhet dhe ari) gje e cila beri te hapen deri ne 5 galeri. Gjate kesaj kohe u hap mensa per puntoret dhe tekniket. Per te mesuar me shume rreth fshatit Meçe klikoni kete link: https://gezimkopani.blogspot.com/2021/09/fshati-mece-puke.html

Lagjia e Lushajve - Kabash

Lushajt shtrihen ne rrafshin e qendres se fshatit deri kufi me Kishen e Shpalit. Perfundi projeve kalon tek "Rruga e Karvaneve". Ne jug perendim pak toke te Lushajve, qe e bleu Hoxha i Xhamise dhe toka tjeter e Hajder Ukes. Kjo pjese toke ishte prone e ndonje familje fisnike, qe u be pron e Lushajve dhe e Hadrojsve. Lushajt shtrihen dhe ne lagjen Breg, si dhe ne Bicaj, Puke, Laçaj.
Por Lushaj ka edhe jasht Puke si ne : Has, Lumë, Diber, Durres, Kavaj etj. Vellezer te Lushajve jane dhe Gazulloret, Preçajt, Laçajt (Puke), Lekt.

Dhe sot mes Xhamise dhe Kishes se Shen Gjonit i thone Lami - Lushaj, ku behej panairi dhe kuvendet e Shtat Bajrakve te Pukes. Nga mesi i shek. XX ky Lam filloi te ngushtohej prej Lekajve dhe ndertimit te shkolles 8-vjecare.

Disa thone se kater vellezerit e Kabashit kan ardhur ne Kabash te Pukes ne fillim te vitit 1500. Kujtesa popullore thote: "Kabashi u popullua nga kater vellezer te quajtur Koke Leka, Qaf Leka, Lush Leka dhe Hader Leka." Ndersa disa te tjere thone: "Shpia e pare ne Kabash ka qene ajo Manushve" Megjithate sipas historianeve shkruhet se ; kater vellezerit kan ardhur nga Kolonja dhe u vendosen tek vendi qe sot quhet Kabash. Disa thone se; Kater vellezerit u shperngulen nga Kolonja rreth vitit 1450 dhe se arsyeja e shperguljes nuk dihet saktesisht. Ka qe thone: "Per tju larguar vrasjeve qe ndodheshin ne jug" disa te tjere thone: "Per shkak te gjakmarjes" e disa thone: "Per shkak se u konvertuan ne musliman."

MIGRIMI I KABASHASVE

Dinamika e jetes ne fshatin Kabash te Pukes dita dites intesifikohej, por toka ishte ajo qe ishte. E paket dhe nuk mjaftonte. Per shkak te mungeses se tokes shume familje Kabashasish filluan te shperngulen ne vendet e tjera, por si fillim brenda fisit te Kabashit, pershembull i pari i Kopajve (Kopani) u vendosen tek stanet e vjetra te fshatit Kabash, sot ky vend quhet fshati Meçe. Ndersa disa te tjere u larguan totalisht nga zona e fisit te Kabashit duke migruar kryesisht ne: Kosove ne vendet e si: Prizren (Korish, Kabashi i Hasit te Prizrenit), Pejë (Gurrakoc, Ragib Kabashi per Kabashasit e Gurrakocit thote; "Ne jemi prej Kabashit te Pukes. I pari jone Muja ka ardh ne Gurrakoc me tre vellezer sebashkue me agjen Kadri." I pari i Mujës ose vetë Mujë Kabashi teksa po banonte ne fshatin Kabash te Pukes qellon te njoh nje çifçi nga Kosova (i cili bente rrugen per tregti ne Shkoder). Ky çifçi banonte ne nje fushe afer Istogut , vend qe sot quhet Gurrakoc. Ai e merr si punetor Mujen. Nuk kalon shume kohe dhe Muja fillon te terheq familjen sebashku me tre vellezerit dhe axhen e tij Kadrin dhe u vendosen me banim ne fshatin Gurrakoc. Ashtu si une (Gezim Kopani), Ragibi kishte njohje edhe me Kabashasit e tjere qe banojne ne Kosove. Ai me tha: "Kemi njohje me kusherinjee e tjere qe banojne ne Kosove. Ne fshatin Polac te Skenderajt mbajme lidhje dhe takohemi per gezime dhe raste vdekje. Po ashtu mes Gurrakocit dhe Istogut ka Kabashas ne Tomoc (nje pjese e tyre jane te dalur nga fshati Micoj i Shqiperise dhe se mbaj mbiemrin Kabashi). Po ashtu Kabashas ka ne Prigod. Po ashtu Ragibi permendi edhe shtepin e Haxhi Rrust Kabashit ne Korisht - Prinzen. Perveç lidhjes me Puken Ragib Kabashi tha; "Kemi kusheri te aferm gjaku qe jetojne ne Fieri te Shqiperise me te cilet ruajm lidhjet ") Mes fshatit Gurrakoc dhe Istogut ndodhet nje fshat i quajtur Tomoc ne te cilin ka shume Kabashas. Po ashtu shume Kabashas ka ne: Kllokot, Viti (fshati me i madh ne Viti quhet Kabash dhe ka mbi 400 shtepi), Anamoravë (te dalur nga Kabashi i Prizrenit), Skenderaj (fshati Polac), Gjakovë, Kaçanik, Prigod etj. Ndersa ne Shqiperi u vendosen ne: Shkoder (Zadrim, Hajmel, Dajç), Kukes (Bicaj, Kume, Novosej), Has (Krum), Diber, Mat, Elbasan, Gramsh, Durres (te ardhur nga Kosova), sigrusisht edhe ne Ersek (Kolonje) nga ky mendohet eshte edhe origjina e vjeter e Kabashasve. Kabash ka edhe ne Saraj te Shkupit.

Duke pasur parasysh lidhjet e Kabashasve qe banojne ne vende te ndryshme te Kosoves me Kabashin e Prizrenit mund te themi se shumica e Kabashasve te Kosoves jane me origjin nga Kabashi i Pukes.
Per ta pasur te qart i pari qe u largua nga fshati Kabash i Pukes per ne Kosoves ishte nje pjese e familjes se Hadër Lekes i cili thuhet se kishte dy djem Ahmeti dhe Zeneli. Disa thone se nga Kabashi i Pukes kan emigruan ne Prizren kater vllazni: Hyseni (Cenajt), Bala (Balajve), Muça (Muçajt) dhe Veseli. Gjithsesi Kabashasit e Prizrenit dhe jo vetem jan prej Kabashit te Pukes te cilet thuhet se u vendosen ne Prizren rreth vitit 1730 pikerisht ne verilindje te Prizrenit. Ne verilindje te Prizrenit teksa po kerkon toke per te ble tokohen me Iljaz Agen prej te cilit i kerkojne per te bler toke. Pas bisedimeve Iljazi pranoj tju jap toke aq sa te mbjellnin nje kale grure (theken), por burrat e Kabashit u treguan te zgjuar duke mbjell grurin aq rralle saqe zun gjithe podinat ne dy anet e lumit. Kur gruri i rrit vjen Iljaz Aga i cili e kuptoj veprimin e zgjuar me veten e tij tha: qenkan te zgjuar. Iljazi u paska thene: Ju paskeni zan gjith vendin! Burrat e Kabashit i thone: Ne çfare te duash te bajme be se ne kemi mbjell vetem nje kal grure.Te lumi afer tokave te Kabashasit ndertuan tre mullinje, keshtu ata u ben te njoftur si mullixhinje te zot. Pasuria e tyre u shtua aq sa blen troje dhe toka edhe ne qytetin e Prizrenit.
Ashtu sikure ne te gjithe Shqiperin pas vitit 1992 shqiptaret filluan te levizin ne shume qytete te Shqiperise si dhe jasht Shqiperise, nder ta edhe banoret e fshatit Kabash. Ashtu sikurse ka ndodhur me pare pothuajse te gjithe banoret e fshatit kabash, mysliman dhe katolik u larguan nga Kabashi ku si fillim u vendosen ne qytetin e Pukes, per te vijuar me largimet masive qofte nga Kabashi, Meçja, Rrapje, Dedaj natyrish dhe nga Puka drejt qytetit te Tiranes krysisht , Durresit, Shkoder, Lezhes etj.
Aktulisht ne rrethitn e Pukes me shume Kabashas ka ne qytetin e Pukes se sa ne fshatin Kabash, kjo pasi fshati Kabash me qellim apo paqellim u la mbas dore nga shteti. Ne nje kohe kur te gjitha fshatrat e Pukes kishin rruge automobilistike fshati Kabash nuk e kishte. Kjo gjendje vijoj per nje kohe te gjat gje e cila veshtirsoj jetesen ne kete fshat. Aktualisht ne fshatin Kabash te Pukes ka rreth 170 fryme ku shumica e banoreve te mbetur jane te besimit mysliman. Nderkohe, aktualisht Kabashasit i gjen ne cdo vend te botes. I gjen ne: Turqi, Europe, Amerik etj.

Fisi i Kabashit i treti ne dymbedhjet fiset e Veriut te Shqiperise

Duhet te kemi parasysh se Fisi nje bashkesi indivitesh qe kan prejadhrje sipas deges mashkulore nga nje shtergjysh i perbashket. Ndersa Bajrak eshte term osman qe dmth thene; "flamur" me te cilin kuptohet: "Pris i fisit "dhe eshte emer administrativo-ushtarak.
Ne dymbedhjet fiset e Shqiperise se Veriut pas Hotit dhe Oroshit fisi i Kabashit renditet ne vend te trete duke i dhene keshtu fisit te Kabashit nje vend nderi dhe respekti nder fise.

Organizimi i fisit

Organizimet behet duke pasur parasush organizimin e fisit, i katundit, i bajrakut, i dheut, i krahines mbare me pleq, krene, bajraktare dhe zotni. Rradha e bajraqev ka rendesi me vlera kanunore ne kuvend , lufte, ndeje etj. Sipas prof. Xhemal Meçi jane dy dokumenta te vitit 1880 dhe i dyti i vitit 1924 qe tregojne mbi menyren e organizimit. Lidhja fqinjesore vendore, krahas lidhjeve fisnore, dalin me te ndricuara dhe me te shprehura, qe perbenin lidhjet baze te organizimit te fshatit dhe te bajrakut.
Keshtu e pershkruan fisin e Kabashit Robert Elise (Robert Elsie eshte nje nder albanologet me te njohur. Ai vizitoj Shqiperin disa here. Robert Elsie vdiq ne vitin 2017 dhe para vdekjes kishte len amanet qe ta varrosin ne fshatin Theth te Shqiperise) ne librin "Fiset Shqiptare , Historia, shoqeria dhe kultura" "The Tribes of Albania" shkruan:

Termi Kabash paraqitet si Gabasu , ose nje "fortezza di legno in monte" (fortesa e drunjte molore), me 1688, ne harten e hartografit venedikas, Françesko Maria Koronelli dhe si Kabasci , me 1689... Kabashi eshte nje nder fiset e rajonit te Pukes. Ishte bajrak, por jo fis ne kuptimin e ngushte te fjales fis, meqe nuk kishte nje stergjush te perbashket. Karl Shtajnmertci, i cili udhetoi neper kete rajon, ne gushtin e vitit 1903, e definoj Kabashin si fis me dy bajraqe: Puke dhe Qelez. Te tjeret u referohen dy bajraqeve si ; Bajraku i Kabashit dhe Terthorja pra Puka. Kabashi ne te kaluaren, para se te konvertohej ne fene myslimane , ka qene fis katolik. Kisha kryesore katolike ne Kabash i ishte kushtuar Shen Gjon Pagezuesit, ndonese kishte edhe kisha te tjera qe iu ishin dedikuar Shen Nikolles, Shen Pjetrit, Shen Jeremise, Shen Elies dhe Shen Venerades. Ajo qe eshte me rendesi eshte se atje kishte edhe nje Abat Benediktin e Shen Palit ne Gryke Kabash ne juglindje te Koder Qafaliajt, ne anen e djathte te lumit Gomina, qe mund te jete ndertuar ne shekullin e katerbedhjete.... Rreth vitit 1930 gjeografi italian Ermano Armao duke folur mbi Kabashin , ka permendur se ai perbehej nga nje popullsi myslimane (dy te tretat) dhe katolike (nje e treta). Tradita e krishtere ne kete fis nuk ka vdekur teresisht meqe, ende, ne mesin e shumices muslimane ka edhe shqiptare katolike. Sidoqofte , per Kabashin thuhet se eshte i pari fis i Shqiperise veriore i cili kaloi ne fene myslimane. Ky nderrim i fese u be ne shekullin e shtatembedhjete. Xhamia Kryesore e Kabashit daton nga mesi i shekullit te nentembedhjete....
Legjendat per fisin, stergjysherit dhe historia.
Per Kabashet thuhet se kan emigruar ne veri nga atdheu i tyre, Kolonja ne jugun e Shqiperise, por ka te ngjare qe te jete dhe rajoni i Janines , qe tani gjendet ne Greqine e Veriut apo nga Kolonja ne Shqiperine juglindore, Fisi Kabashi mund te kete emigruar ne fillim te viteve 1500. Baron Nopça mendon se paraqitja e tyre ne rajonin ne jug te Drinit ka ndodhur para vitit 1600, sepse me ardhjen e tyre ne vendin e ri kishin gjetur fiset e Dushmani dhe Qerretit. Mirepo , tradita na thote se atyre u eshte dhene ky rajon si shperblim per kalimin ne fene islame. Fisi Kabash tradicionalisht perbehej nga kater familje kryesore: Kokaj, Qafaliaj, Lushaj dhe Hadroj.
Sipas nje tradite orale (gojore), keto familje thuhet se rrjedhin nga kater vellezer: Koke Leka, Qafe Leka, Lusha Leka dhe Hadro Leka te cilet u vendosen ne pjese te ndryshme te territorit te sotshem te Kabashit. Sipas nje legjende, vellai me i madh Koka, ishte terbuar kur kishte degjuar se vellai me i vogel Hadroja (Hadri), "ishte bere turk", dmth ishte bere mysliman. I frikesuar shume nga mllefi i vellait, Hadri sebashku me familjen e tij, kishte vendosur te iknin ne Kosove. Kaka i zuri ata, ndersa po kalonin Uren e Vezirit mbi Dri dhe e vrau vellane e vet. Fisi i Kabashit reagoj ashper kunder kesaj vrasjeje dhe poziten e kreut te fisit ia dhane vellait te dyte, Qafa Lekes, familja e te cilit po ashtu kishte kaluar ne fene islame. Ne nje dokument osmane te vitit 1571 permendet njefar Gjin Kabashi ne Rrape me 30 shtepi.
Gjate periudhes se sundimit te dinastise se Bushatlinjeve ne Shkoder, nga fundi i shekullit te 18-te dhe fillim i shek.19-te, Kabashi kishte nderin qe te behej i treti prej 12-te fiseve te Lekes dhe te vinte pas Hotit dhe Oroshit. Dihet se nje grup i Kabasheve emigroj ne Prizren me 1736. Konsulli rus ne Prizren, Ivan Stepanoviq Jastrebov (1839-1894) raportonte se stergjysherit e tyre kishin ardhur nga Janina katerqind vjet me pare. Ne suazen e rajonit te Kabashit ishte edhe nje grip i quajtur Qeleza, afer ngulimit te tanishem me emer te njejte. Perfaqesuesi me i hershem i fisit te Qelezes, nese mund te konsiderohet si fis i vençate, ishte nje familje autoktotone e quajtur Pervoci, e cila jetonte afer kishes se famullise se Qelezes (kisha e Shen Palit), qe ka te ngjare te jete e fillimit te shekullit 15-te. Aty rreth vitit 1450, kater barinj arriten nga Kçira dhe u nguliten ne Qelez. Nopça ka hartuar gjenealogjin e Qelzes, qe fillon me Markun dhe te birin Gjon Markun, qe mendohet se ka jetuar rreth vitit 1720."

Si funksiononte Bajraku ?

Dihet se Puka ka pasur disa Bajraqe (Bajrak). Bajraket kan funksionuar sipas nje rregulli . Per kete Prof. Xhemal Meçi ka shkruar: "Beslidhjen e shtate Bajrakeve", "Sullet e Beslidhjes".

Beslidhja e shtate Bajrakeve

Beslidhja e Shtate Bajrakeve eshte e drejta e Kuvendit te Shtate Bajrakeve. Kuvendi i Shtate Bajrakeve me krene e bajraktare, pleq e sterpleq dhe pleqsite e katundeve me lajmetaret e djelmnine mbas tyre, bajne beslidhjen e Shtate Bajrakeve nder vedi, si dhe te Shtate Bajrakeve te Pukes me malet e dhenat e tjera kufijar." (Ngase Kabash ishte fis i pare ,dhe kuvendi zhvillojeh ne Kabash)

Sullet (rregullat apo ligjet) e Beslidhjes

Sullet e Beslidhjes se Shtate Bajrakeve jane:
1. Me ba bajtime gjaqesh ne mbare dhenat e Pukes.
2. Me vu bese per me ndalue gjakmarrjet e shpise me shpi per aq kohe sa e ka caktue Beslidhja mbrenda Shtate Bajrakeve, si dhe per rastet e Beslidhjes me dhenat e malit kufijare.
3. Me caktue detyrat per djelmnite e bajrakeve per me shkue ne lufte kunder armikut te vendit e me ndihmue Vezirin e Shkodres me mbrojte kufijte e vendit
4. Me i djege shpine e mi marr gjane gjobe kur then kush Beslidhjen."

(Prof.Xhemal Meçi, "Kanuni i Lek Dukagjinit" fq.128-129)

Marredheniet ekonomike

Marredheniet ekonomike jane nje arritje tjeter te cilat kane nje pasqyrim shume te gjere se varianti qe jep Shtjefen Gjeçovi. Pra, nga 36 nene qe ka ai variant, ne kete te Pukes arrijne ne 76 nene. Ne to perfshihen: udhet e shtigjet, bujtina e dugaja, ndamja e shtepise, shitblemja, dhenia e tokes me fitim e nderrim (tram), punetori hua me page dhe me borxh, demi dhe denimet etj.

Mbrapshtinat kunder jetes me vrasje, perdhunimet , gjakmarrjet, pajtimet e gjaqeve dhe masat kanunore te parandalimit te gjaqeve, zene nje vend te rendesishem, si shprehje e humanizmit dhe e unitetit te popullit per te jetuar populli ne paqe e harmoni.

Kisha dhe Xhamia

Kisha dhe Xhamia kan bashkejetuar ne shekuj ne Puke, pa i ra ndesh njera-tjetres. Kete realitet e fakton dukshem rapsodi, poeti i Kabashit, "artist i merituar", Prendush Gega me 1903 ne vagjet si keto:
"Ti n'Kabash ndojher je kan.
E ke pa ni xhami n'lam?!
Aty nget ni kish ish kane.
Dere per dere kish' e xhami...."(8)
Komunitetin musliman e gjejme te shprehur ne nje mase te dukshme qe ne shek. XVII (I.Zampiti, Relacione II..., Tirane , 1965, fq.77-80

Sipas te dhenave te mbledhura mbi Panairin e Kabashit , historianet flasin se ai ka qene i ndertuar mbi bazen e disa rregullave te cilat duhet ti rrespektonje te gjithe. Keto rregulla ishin:

1. E drejta per panair

Panairi behet vit per vit "Diten e Luleve" ne Lam Lushaj, Gryke Kabash. Ai eshte per mbare krahinen e Pukes. Ne panair ka te drejte me marr pjese kush te doje: plak e i ri, burr e grua, krene e vegjli, i vendit e i huaj, pukjane e mirditore, hoxhe e prift. Do me ardh ndokush prej venesh te tjera me shit e me ble, nuk ka kush te drejte me i thene: "Kah po shkon?!" apo "Cfar do ktu?". Ne panair, te largtit, vendas a te huaj, kane te drejte me ardh me mallnat e veta nje nate para e me qendru gjithe diten e panairit deri dy ore pa u errësu. Ne panair, si naten, si diten, gjithkushi ka te drejte me e shpall mallin e vete me za per gjate panairit. Gjate panairit kenga dhe vallja, gurapeshi e pushka ne shej, kane diten e vete. Kush ndales per to nuk mund ti bej kuj.

2. Detyra e pjesemarresve ne panair

Gjate panairit cdo pjesemarres ka detyre mos me i ba kuj dhune e ngaterrese, te shame e te shtyme, te rame e te vrame. "Lyp vend gjeti per çato (keto) pune!" Ne te dy anet e panairit jane kishe e xhami, kryq e vorre. Gjithsecili e ka detyre mos me i prek as mos me i dhunue. Jane nderi i katudnit e fisit te Kabashit. Per rreth panairit jane shpi e prona te katundit. Kush pune me to nuk ka, veç ne u shkofte mend per mik.

3. Detyra te veçanta te Kabashasve ne panair

Katundi i Kabashit me fisin mbar ka detyre me caktu rojet rreth panairit. Lajmsit kane detyre me lajmeru pjesmarresit mbar per sullet (rregullat) e Kabashit. Sullet jane:
1.Kush vjen ne panair ka detyre me ardh me shit e me ble, me pa e me ndie (degju), pa ba dhune e ngatrrese.
2.Kush vendos prit e ben pre mbrenda kufijve te Kabashit, ben mikprem fisin e Kabashit.
3.Cdo shtepi ne Kabash e ka per nder me prit e me qit per mik cdo pjesemarres ne panair.
4.Cdo Kabashas ka per detyre mos me pengu kend gjate panairit me shit e me ble , me kendu e hedh valle, me u ra veglave e tupanit, me qit ne shej a per qef, si diten si naten.
5.Kush del kunder sulleve (rregullave) ka Kabash e Puke ne shpinë.

Pak histori mbi Panairin e fshatit Kabash - Puke

Sipas historianeve thuhet se panairi i fshatit Kabash eshte zhvilluar para shekullit te 13-te. Ai zhvillohej cdo dite te diele e cila njihet edhe me emrin "Dita e Luleve" dhe qe zhvillohej tek vendi i quajtur "Lam Lushaj". Panairi shtrihej ne dy anet e rruges e cila njihet si Rruga e "Karvanave" , Rruga e Gjakoves etj. Tradita thote se dikur panairi shtrihej ne gjithe fshatin perbri rruges se hershme te karvanave prej "Qaf Ajtyres" deri ne "Qafe gjane". Fshati Kabash njihet dhe respektohet Bajrak i Pare ne zonen e Pukes, po ashtu dhe si qender e kuvendeve fisnore dhe nderfisnore. Pervec faktit e te qenurit fis i pare, Kabashi njihet per traditen e mire nder fetare. Si vit kronikane te ndryshem e kan permendur panairin e fshatit Kabash qe ne vitin 1637. Ne panairin e Kabashit mund te merrnin pjese kush te deshironte, pa dallim fisnore a fetar, krahinor a shoqerore. Sipas te dhenava panairi kishte rendesin e vet si per malsoret po ashtu edhe per udheheqesit e vendit. Ne kete panair merrnin pjese e gjithe krahina e Pukes, duke perfshire edhe zonen e Gjegjanit e Kashnjetit. Po ashtu thuhet se ne kete panair kan marr pjese edhe nga Shkodra dhe Lezha. Ne kete panair lidheshin marveshje tregtare te cilat luanin nje rol te rendesishem per mireqenjen e vendit. Tregohet se panairi i Kabashit ka qene i pasur kur pjesmarresit pergatisnin pjese artizanale. Kabashi nxirrte ne treg punime druri, leshi, en prej balte etj. Ndersa Kryeziu, Gojansit , apo Sakati , Pista etj kishin zanat te paraqitshin vegsha, punime nga hekuri te punuara nga kovaç te ndryshem. Ne panair nuk mungonin orendi, e zbukrime te ndryshme. Ne panair nuk mungonin as veglat muzikore si: çiftelia, lahuta, fylli zumare, daulle etj. Ne zonen e Pukes dhe jo vetem eshte shume e njohur vallja e Kabashit e cila kercehet edhe sot.Kjo eshte nje valle epike. Ajo kercehet nga 4 burra te cilet formojne nje rreth te mbyllur. Valltaret qendrojne perball njeri tjetrin.Sipas te dhenave gojore thuhet se numri 4 perfaqesojne 4 vllaznit e fisit te Kabashit si: Qafaliajt, Kokajt, Lushajt dhe Hadrojin.Vallja ka karakteristik te saj hapjen e kraheve anash, rrahjen e kembeve ne toke etj. Kjo eshte nje nder vallet me te kercyer neper dasma jo vetem ne zonen e Pukes por edhe jasht saj.

Ne kete panair eshte zhvilluar shume edhe lenja apo marrja e porosive te ndryshme. Ne shume raste njerezit kishin klientet e vet. Mallrat e porositur u shkonin njerezve neper shtepi. Veçori e panairit ishte rregulli qe te gjithe vishnin rrobat ma te mira te tradites ose i merrin nga te tjeret per te ra ne sy si nje dite feste. Panairi perveç tregetis ishte i ndertuar ne ate menyre qe te ishte nje fest e vertet. Keshtuqe ne kete panair tregohet qe u organizonin gjitjet ne pushke duke provuar keshtu edhe aftesit e tyre. Ky panair shfrytezohej edhe per takime e miqesi te ndryshme. Tregohet se ky panair merr pesh dhe rendesi te madh per shkak edhe te Kuvendit te Malsoreve (te Bajraktareve)i cili u zhvillonte e ne zone nder fise duke mbajtur rend, siguri si dhe duke luajtur rol te rendesishme ne pajtim te gjaqeve. Kuvende te tilla krahinore u zhvillonin rregullisht ne Kabash ku rol te rendesishem si gjithmon kan luajtur edhe dy besimet fetare ai mysliman e katolik. Keto ishin disa tipare kryesore te fizinomise te panairit te Kabashit i cili eshte nje nder vlerat dhe traditat me te vyera te Pukes.

Besimi musliman ne fshatin Kabash, Puke

Per perhapjen e besimit islam ne Kabash, tradita tregon se i pari qe perqafoj besimin islam ishte Hader Leka, vellau i vogel i kater vellezerve te fshatit Kabashit,Puke. Vellai i Hadrit Koka (i cili ishte i pari i vendit) u revoltua se vellau ndroj fe. Kujtesa popullore tregon se vellau (Koka) paska thene se do ta vriste Hadrin (vellan) nese behej vertet "turk"(mysliman). Hadri merr vesht per betimin e vellait te madh dhe ngase e dinte qe ai ishte i ashper vendos te largohej per ne Kosove. Disa thone se kjo ngjarje mund te kete ndodhur rreth vitit 1500 e disa te tjere thone per rreth vitit 1559. Disa i lidhin keto vite me faktin se; ne keto vite mendohet se eshte ndertuar "Mesxhidi" i Kabashit. Mesxhidi eshte "vend" apo "odë" ku udhetaret musliman gjate bujtimit ne fshatin Kabash-Puke kryenin lutjet dhe faljen e namazive sidomos gjate muajit Ramazan. Hadri per ti shpetuar vellaut sebashku me familjen vendos te marrin rrugen per ne Kosove. Koka e mori vesht dhe e ndjek nga pas derisa e ze Hadrin tek Ura e Vezirit mbi Dri dhe aty Koka vret vellaun e tij.
Fisi i Kabashit e priti keq kete vrasje. U mblodh ne kuvend dhe e la fajtor Koken duke vendosur: "Nuk vritet vellau pse ndron fene." Po ashtu Kuvendi vendosi t'ia hiqte parin e fisit Kokes e t'ia jepte Qafes (Qaf Leka ishte vellai i dyte).
Ashtu si Hadri dhe vellau i tij Qaf Leka behet musliman. Duke qenese tashme Qaf Leka ishte i pari i fisit besimi islam filloj te shtrihet ne gjithe fisin aq sa dominoj fisin. Musliman u bene Furriku, Lluka e ne vazhdim te gjithe.

Breznite e Llukëve mbahen mend deri ne 10 breza. Met Lluka i pare eshte brezi i 10, Brezi i 11 nuk eshte i sigurte, sepse thuhet se Lluke eshte nofke, qe e paska fituar ne lufte. Kur u thirren vojvodet ne Prizren te Veziri (sanxhakbeu), rojet i provokuan duke ua rrasur kesulen ne koke. Sapo roja zgjati doren, Lluka nxori shpaten. U be zhurme. Erdhi bimbashi i rojeve dhe vuri rregull. Lluken e shikoi vrejtur. E pyeti: Si te thone? Ky u pergjigj krenar : "Lluke!" , Lluke qosh!- iu pergjigj bimbashi.
Kjo gojdhene na zbret ne mesin e shek. XVII, duke na afruar me kohen kur u krye vizita e Frang Bardhit. Prej kesaj mund te vijme ne perfundimin se perhapja e besimit mysliman ne shk. XVII ne Kabash ka qene shume e shpejte. Duket se ne kete shekull kalimi ne fene myslimane perfshiu edhe Lushajt. Laçajt jane kusherinje me Preçajt. Precajt jane Lushaj.
Laçajt kane qene ne sherbim tek Qyteza e Pukes (Koder Hani), te afruar prej Zotnive dhe Dizdarit. Aty ku jane sot, kujtojne mbi 10 breza, duke shkuar deri tek Isuf Laçi i pare. Pra deri me 1650.
Edhe nga Kokaj pati familje si Qypajt etj qe hyjne ne islam. Megjithate, Kokajt jane vellazeri qe ka hyre me pak ne besimin islam. Keto nderrime besimi nga te krishtere ne mysliman ne Kabash krijuan pershtypje te veçate tek te huajt, sa qe Kabashi si fis u be i teri me shumice myslimane.

Nopça shkruan se "Kabashi ka qene i pari fis i Shqiperise se Veriut qe kaloi ne Muhammedanizem." dhe se kete vend (toke) e paska marr " si shperblim per kthimin ne fene muhamedane."
Keto konkluzione jane te pabazuara, sepse Gjin Kabashi qefali me 20 shtepi ishte i vendosur ne Rrape me 1571. Bashke me te tjeret ai ishte i krishtere nga te cilet me pas shfaqen edhe ato qe kishin pranuar fesen isalme. Disa thone se shume para Kabashit, ne fene myslimane hyri nahija e Malziut (Dukagjini), rrethina e Spasit, ku me 1571 ne Spas (me rrethin) nga 309 familje, 22 ishin bere mysliman.Ndersa ne Kabash e Rrape me 1571 nuk shenohet asnje familje mysliman. Vetem pas 20 vitesh, me 1591, del ne Shinpal (Kabash) 1 familje myslimane dhe dy te tilla ne Rrape. Pas ketij viti numri i myslimaneve u shtua shume sidomos pas vdekjes se Hader Lekes.
Disi me i sakte paraqitet Teodor Ippen, i cili shprehet: "Fisi i Kabashit ka rreth 2000 frymë prej te cileve me shume se gjysma jane katolik." Ndersa Durham shkruan : "Kabashi - mysliman."

Popullsia e fshatit Kabash , Puke

Sa i takon numerit te banoreve te fisit te Kabashit mendimi i disa studiuesve te huaj eshte i pergjithshem dhe shpesh me diferenca te pashpjegueshme mes tyre.
Per numrin e popullsis se Kabashit te Pukes Coroneli thote se ka 230 shtepi, Hani thotr per 356 shtepi me 2600 banore, Pisko- thote per 300 shtepi me 2750 banore, Baldaçi-240 shtepi me 1880 banore, Ippen - 2000 banore, Nopça vet -1300 banore, kurse Sciner-223 shtepi me 1494 banore."

Arsimi ne fshatin Kabash , Puke

Para sundimit Osman thuhse se familjet fisnike te Kabashit i dergonin djem e tyre ne katikizem (mesime per fene katilke) tek Kisha e Shen Palit. Me te miret i dergonin per studime ne Vatikan sic jane rastet e abateve Prend Ziu (Zeza) e Nikollë Leka (Stanisha).
Me ardhjen e Perandorise Osmane ne Nahijen e Pukes u hapen nje varg mejtepesh (shkolla fillore te besimit musliman) si psh: Kabash, Puke, Qerret, Micoj, Kryezi, Iballe, Malzi (Dukagjin).

Shkolla e Kabashit zanafillen e vet e ka ne Mejtepin e xhamise se fshatit Kabash, kjo pasi ne godinen e Mejtepit te xhamise se Kabashit u hap zyrtarish Shkolla Shqipe ku mesues pat imam Sadik Prishtinen.
Mejtepet jane shkolla fillore te hapura nga Perandoria osmane te cilat funksionin nen drejtimin e xhamise ku mesues ishte imami ose hoxha. Ne keto shkolla perveç mesime islame jepej mesime baze mbi; gjeografin, shkrimin , matematiken. Dhe pse keto shkolla ishin nen drejtimin e xhamive ne to merrin pjese edhe femije te besimve te tjera. Koha se ne cilin vit jane hap Mejtepet apo Mektepet nuk dihet, dihet qe jane hap shume vite me pare. Ne Kabash mejtepi u rihap nga imami Sadik Hoxhe i fshatit Iballe i cili u mbyll per shkak te levizjes se hoxhes per tu rihapur nga imami Sadik Prishtina (Luma) , i cili erdh nga Kosova ne Kabash si emigrant politk me 1912, ne perpjekje per ti shpetuar persokutimit serb. Me te ardhur ne Kabash ai u emrua nga Myftinia e Pukes imam i xhamis ku edhe rihapi mejtepin me 1914. Burimet arkivore te kohes pasqyrojne keto fakte, ku mejtepi del se ka vazhduar edhe gjate pushtimit Austro Hungarez (1915-1918). Autoritet vendore njoftonin aso kohe: "Komanda (ushtarake) veren se nuk eshte mendimi per nje shkoll popullore, por per nje shkolle besimi muhammedan, ne te cilen mesohet edhe turqisht." (Sabas Sinani, 60-vjet shkolle shqipe ne Kabash." "Puka dhe shkolla, V, 1978, fq.92).

Ish-nxenes te Shkolles se Kabashit sebashku me mesuesin e tyre Sabah Sinani (Kl.VI)

Me 1917 imam Sadik Prishtina kreu nje kurs pedagogjie ne Normalen e Elbasanit. Mbas ketij kursi, u emeruar zyrtarisht mesues ne shkollen fillore te Kabashit. Per vend shkolle u perdor godina e mejtepit, te ciles ne vazhdim iu vu dhe nje kat mur, veshur me derrase nga jasht simbas modelit "shpi me çardak." Sado qe situata politike e viteve 1919-1921 ishte e trazuar e me pasiguri, imami Sadik Prishtina i perkrahur dhe prej fshatit, e mbajti shkollen hapur, duke shtuar dhe numerin e nxenesve musliman por dhe te krishter. Te krishter fillimish u afruan me medyshje nga qe mesuesi ishte edhe imam. Me kalimin e kohes numri i tyre erdhi duke u rritur deri ne 40. Me taktin dhe interesimin e mesues Sadik Prishtines ne Kabash filluan te vinin nxenes prej Qelze, Meçe, Blinishti, Bicaj (te krishter), Rrape, Lajthiza e Puke sa numri i nxenesve arriti ne 50.
Me 1924 Sadik Prishtina kerkoj prej N/Prefektures se Pukes qe shkolla e Kabasbit te behej me 4 rende. Me ndihmen e fshatit godina e mejtepit u mermetua dhe u zgjerua aq sa u cilesua prej inspektorise arsimore te Shkodres: "Nje prej shkollave me te mira (ku) ndiqet edhe prej atyre qe jane dy ore larg. Gjetem elemente prej dy besimeve, femije gjithesej 54." (Arkivi i Muzeut Historik te Shkodres, Fondi, N/Prefektura e Pukes. Dosja per arsimin e vitit 1925, dokum, dt.01.06.1925).(9) Ne vitin 1939 pas disa perplasjeve qe pat Luigj Kosmaçi (mesues ne Qerret) me Nenprefektin e Pukes Hysni Jareci u ben disa transferime ku perfshi dhe shoku i i tij Idriz Çanga i cili u transferua mesues ne shkollen e fshatit Kabash , Puke. Mesuesit qe kan dhene mesim ne shkollen e Kabashit jane shume, por do permend shkurt disa: Prof. Xhemal Meçi, Hysen Rrustemi (Mesues ne disa shkolla si: Iballe (1947) , dy vite ne Kryezi (1948), Qaf Mali (1950-51), Berishe (1952), Qerret, Qelez etj), Isuf Hajdari (nga fshati Dedaj, ne Kabash rreth viteve 1932) Ne vitin 1952 vjen mesues ne Kabash Prendush Ndreka (nga fshati Qelez), ne vitin 1959 mesues Ramadan Islami (nga fshati Buhot) transferohet ne shkollen e Kabashit, per te vijuar me mesuesit; Adem Laçi , Ramadan Hoxha , Beslim Hoxha , Lumnie Hoxha ne vitin 1968, ne vitin 1961 emrehet drejtor Imer Brahim Kopani, ne vitin 1968-1978 jem mesim ne shkollen e Kabashit per lenden Bilogji e Kimi mesues Sahit Haxha (nga fshati Buhot), Besnik Laçi etj. Nder mesuesit qe mbahet mend vendas eshte Sabah Sinani i arsimuar per Gjuhe Letersi. Ne vitin 1990 Sabah Sinani u dekurua me Medaljen "Naim Frasheri"me motivacion Per veprimtari te shquar ne fushen e arsimit.

Nxenesit e Mejtepit te xhamise Kabash,Puke. (Grupi i fshatit Meçe). Foto e vitit 1935

Krahas mejtepit, gjateve viteve 1916-1917 shites ambulant prej Shkodre, qe shisnin rroba neper fshat e lagjet e Kabashi, me kerkesat e banoreve hapen kurse per musliman e te krishtere per mesimin e shqipes simbas alfabetit te Manastirit, si dhe shtimin e njohurive aritmetike.

Tradita popullore të Kabashit dhe Pukës (Mikpritja , vallia e Kabashit , Xhupeta , Kanaci, etj)

Mikpritja ne fisin e Kabashit , Pukes etj eshte nje nder virtytet e veçanta me te cilat krenohet zona.
Kur nje shtepi ka mysafir, i zoti i shtepise e pret me nderime te larta dhe fjale te mira. I zoti i shtepis e vendos mysafirin ne Odën me te mire te shtepise e cila quhej: " Oda miqve ", " Oda e mysafirit " apo " Oda e pritjes ".
Ne Kabash e Puke eshte shprehja: "Ma plaku te oxhaku!" d.m.th; ne qoshte te oxhakut nuk mund te ulet kushdo. Ai qe ulet ne qoshe te oxhakut duhet te jete i moshuar dhe i mequr, titullar si psh: Hoxha, Prifti, Bajraktari, etj. Nese ne krye te mysafirve eshte hoxha apo imami, ai eshte i pare dhe ulet ne qoshte te oxhakut. Hoxha (imami) ka per zakon te zgjedh burrin e dyte pas vetes, ndersa muezini (ndihmesi i hoxhes) qendron ne fund.
Ne Kabash , Puke , Qerret , Micoj , Kryezi , Malzi etj i zoti i shtepise nuk leviz nga vendi, kjo ne respekt te mysafirit. Tek familjet myslimane i zoti i shtepis ulet ne anen e djathte te oxhakut per faktin se: Kur i zoti i shtepis ti drejtohet mysafirit me muhabet, ti drejtohet nga ana e mbare, nga e djathta. Po ashtu kur eshte koha per ti dhene dicka apo per ti ndez duhanin tia bej me doren e djathte ndersa doren e majte e mban ne gjoks (zemer). Ne fakt kjo tradite tek myslimanet vjen nga thenia e profetit Muhammed a.s. qe thote: "Punen e mire si; ngrenja e ushqimit, veshja, dalja dhe hyrja ne shtepi te behet me te djathten." Te gjithe sherbimet ndaj mysafirit si: larja e duarve, servirja e ushqimit e ben nje nga meshkujt e shtepise. Ne Kabash, Puke etj grat e shtepise nuk i bejne sherbim mysafirve. Edhe servirja e ushqimit ne sofer ka rregull. Pershembull; koka e dashit ndahet ne dy pjese. Nje pjese i jepet mysafirit dhe pjesa tjeter e mban i zoti i shtepise. Ne disa bajraqe te tjera ka disa ndryshime; p.sh; Gjysma e kokes se dashit i jepet mysafirit ndersa gjysmen tjeter i jepet mysafirit te dyte, dhe ky ia kalon te tretit, i treti te katertit e keshtu me radhe derisa ajo te arri tek i zoti i shtepise. Rregull te sofres dhe jo vetem ka edhe ne rastet ceremoniale si: fejes, dasem, mort dhe festa fetare.

Vallja e Kabashit

Vallja e Kabashit eshte nje nder vallet me te njohura te trevave shqiptare. Zanafillja e valles eshte ne Kabash te Pukes. Vallja e Kabashit luajti rol te rendesishem ne ruajtjen dhe forcimin e mardhenijeve mes vllaznis se Kabashit dhe gjithe fisit. Sipas kujteses se besimtareve mysliman vallja e Kabashit eshte kercyer ne fillim nga dy burra dhe kjo pas faljes se namazit te bajramit ne xhami. Kete e mbeshtesin ne historin e cila tregon se nga kater vellezrit e Kabashit dy u ban mysliman dhe dy qendrun ne besimin katolik, por kur Koka vrau vellan e vogel Hadrin situata u ashpersua aq sa vellezerit u ndan ne dy grupe dhe nuk flisnin me njeri-tjetrin. Hoxha i xhamise eshte ndjer keq per merin e vellezrve i cili tentoi ti patoj por nuk ia doli. Pas nje kohe qelloi qe festa e Kurban Bajramit dhe panairi i Kabashit te qelloj ne te njejten dite. Pas faljes se namazit te Bajramit filloi festimi i Bajramit me daulle , me kete rast u hap edhe panairi i cili shtrihej nga xhamia deri tek kisha e Shen Palit. Duke bisedu me burrat hoxha ka thene: "Vallja eshte momenti me i mir per te pajtu vllaznit, dhe puna u organizua ne ate menyre qe ne valle te dalin dy vellez ne njeren an dhe dy te tjeret ne anen tjeter. Vallia e Kabashit eshte valle e forte, emocionale dhe ritmike. Me shpejtimin e valles vellzritn hasin ne njeri tjetrin aq sa te gjithe me qellim pajtimin e tyre fillun ti mbeshtesin, dhe hoxha u kerkoi qe kjo dite e madhe dhe kjo valle le te jete shenja e bashkimit dhe forcimit te fisit. Dhe ashtu ndodhi. Nga ajo dite e ne vazhdim brez pas brezi vallia e Kabashit kercehet nga kater burra. Edhe sot besimi mysliman pas faljes se Bajrameve i feston Bajramet me vallen e Kabashit per te vijuar keshtu vizitat neper shtepi.
Pervec valles se Kabashit jane te njohura dhe vallet: " Vallja e Beses ", "Vallja e zogut" , "Vallja e gjarperit" (Shiko; "Visare te Kultures Pukjane." grup autoresh, fq. 123)

Kostumologjia - Veshja tradicionale

Sa i takon kostumologjise ne rrethin e Pukes kemi: Veshjen e Kabashit dhe Pukës dhe Komanit. Veshja e Kabashit dhe Pukes perbehej nga: Ksula e bardh, Xhamadani , Jeleku i shajakut, Tirqe , Xhupeta (kemish), Kemish , Kemisha e gjate, Brezi , Tlinat, Kanaci , çrapet , opingat., zbukurime te ndryshme per grat, shamia, etj. Brenda ketyre dy bajraqeve (Kabash e Puke) kemi edhe keto veshje: Guja , zhguni gjate, Tallagani , Gazhupi , etj.
Ne kostumologjin e Kabashit dhe Pukes veshje e vecante Kanaci. Kanaci eshte veshje e grave myslimane te cilen qe vesh Kabashi dhe Puka. Ne vetvete kanaci tregon respektin qe zona kishte per guran duke nxjerr ne pah lirin dhe bukurin e tyre. Po ashtu kanaci tregon per aftesin qe grat dhe vajzat e Kabashit dhe te Pukes kishin ne punimin me dore duke i renditur ato si grat me artizane ne trevat shqiptare.

Sipas Prof. Xhemal Meçit fjala "kanac" vjen prej fjales "kanë", e cila vjen per shkak te ngjyrtes se kuqe qe lyhej kanaci. Edhe sot ngjyrimi me te kuqe ne Puke e quajne "kanë". Po ashtu pergatitja e nuses ne Kbash dhe Puke quhet kanagjegj. (Per me shume lexo kete artikull: Kanaci , Veshja tradicionale e Kabashit )

Historian dhe Studiues te shquar kan thene per Kabashin :

Eqerem Çabej: "Jam shume i kenaqur qe njoha kete treve interesante te vendit tone dhe njerezit e saj." (Viti 1977)

Ahmet Osja : "Njeri nga fiset e hershme shqiptare me emer te madh eshte ai i Kabashit."(Viti 2005)

Jup Kastrati : "Tri here ketu ne Kabash, tri here shume i kenaqur. Arsimtare te vullnetshem, auditor i vemendshem, popull fisnuk e me tradita shekullore qe duhen studiuar." (viti 1980)

Gjergj Fishta ;
"Ai asht Çoku i Mar Kolë Dinit,
Prej Kabashit te Dukagjinit." (viti 1937)

Sulejman Vokshi :
"Bini ju Kabash, hej Burra,
Bini m'thika e m'kacaturra." (viti 1881)

Domeniko Pasi : "Kabashi i famshem eshte bajraku i pare ne malet e Pukes." (viti 1888)

Pergatiti

Gezim KOPANI

Shenim:
Per shkak te gjetjeve te informacioneve te reja, materiali eshte vazhdimish ne perditesim...

_______

1. Fis, dmth nje bashkesi indivitesh qe kan prejadhrje sipas deges mashkulore nga nje shtergjysh i perbashket.

2. Bajrak, Eshte term osman qe dmth thene; "flamur" me te cilin kuptohet: "Pris i fisit-Udheheqes i fisit " si dhe drejtues i ushtris etj.
3. Monumet kulture.
4. Franz Nopcsa ka lindur ne Szaesel me 1877. Ai e vizitoj disa here veriun e Shqiperise sidomos ne vitin 1903, dhe vitin 1922. Ai shkruajti vepren "Geographie und Geologie Nordalbaniens" dmth; "Gjeografia dhe gjeologjia e Shqiperise Veriore" te cilen e ilustron me hartat e pare gjeologjike 1:200 000 te Shqiperise se Veriut. Liber me 620 faqe botuar e Budapest ne vitin 1929. Po ashtu ai beri studike etnografike mbi fiset e veriut te Shqiperise me tutuj: "Das Katholische Nordalbanien" dmth; "Shqiperia veriore katolike, viti 1907", "Aus Sala und Klementi " dmth; "Nga Sala dhe Kelmendi" , viti 1910, "Die Bergstamme Nordalbanines und ihr Gewohnheitsrexht" dmth; "Fiset e Malesise se Shqiperise Veriure dhe e drejta zakonore e tyre." po ashtu ai shkruajti: "Topographie und Stammesorganisation in Nordalbanien" dmth; "Topografia e organizimit fisnore te Shqiperise se Veriut" botuar ne Ohrlingen ne vitin 1932 etj.

5. Shiko; Gezim Kopani (Myfti) "Perhapja e besimit mysliman ne rrethin e Pukes nder vite (1523-1990) tek revista shkencore islame "Zani i Nalt" fq.100-102.
6. Robert Elsie "Fiset Shqiptare" (The Tribes of Albania), fq. 271

Ne lidhje me fshatin Kabash ju mund te lexoni edhe keto artikuj:

Origjina e Kabashit të Prizrenit

Panairi i Kabashit - Puke

Historiku i Xhamisë së fshatit Kabash, Pukë

Mejtepi i Kabashit

Në fshatin Kabash të Prizrenit

Kabashasit e Pukës në fshatin Gurrakoc të Istogut , Kosovë

Ne tetor te vitit 1994 rihapet Mejtepi i xhamise se fshatit Kabash - Puke

Fisi i Kabashit ne pershkrimet e Robert Elise

Gur i vjeter ne varrezat e Kabashit - Puke

Tradita e perhapjes se besimit mysliman ne Kabash