Ulqini eshte vendbanim i lashte Ilir dhe nje nder keto vende eshte Kalaja e Ulqinit e cila permendet ne shkrimet e vjetra deri tek shkrimet e Idrizit shek.XII etj. Ne kete kala ndodhen gjurmet Ilire, Venedikase dhe Osmane. Ne nje publikim te Gazmend Kovaci kemi se: "Ulqini eshte i vetmi qytet bregdetar Ilir i cili me heroizem e krenari te admirueshme arriti te ruaj brenda mureve te qytetit te vjeter keshtjellen, jeten, gjuhen e traditen duke u bere keshtu deshmi e gjalle e historise se qyteterimit shqiptare qe prej epokave te hershme parahistorike" (pjese nga trajtimi- Valorizimi i trashigimise Ilire te Ulqinit .
Kalaj pesoj demtime si pasoj e luftes Osmane ndaj Venedikut te cilet sundonin kalan. Venedikasit humben luften dhe kalaja e Ulqinit ne vitin 1571 u mor nga Perandoria Osmane. Per shkak te demtimeve te shumta qe pesoj Kalaja beri qe Osmanet ta ndertojne ate nga fillimi duke e shnderuar ne nje fortese per lufte. Ata ne kala ndertuan shtepit e prishura, xhami, mejtepe si dhe urbanizuan brendesin e kalase. Vlen te permendet fakti se besimi islam si ne cdo vend tjeter edhe ketu nuk u hap me dhune por me deshire te plote nga banoret vendas te cilet u çliruan nga nje pushtim dhe se Osmanet kishin vendosur qe ne krye te kalas te vendosen pikerisht vendasit te cilet kishin perqafuar besimin Osman. Perveç rindertimit te Kalas u bene disa ndertime te tjera te cilat ishin ne sherbim te publikut si pershembull u ndertuan kroje te cilat quheshin çesme, Mejtepe dhe Medrese. Medreseja e Ulqinit ishte ne ze kjo per faktin se per 300 vjet ajo ka nxjerr brez pas brezi hafiza te Kur'anit ku shumica e tyre u ben imam. Po ashtu u ndertuan hamame si dhe kulla e sahatit.
Ne shumice dermuse islami u perqafua ne shek. XVII. Ky shekull ishte ne favorin e shqiptareve te cilet fituan pozita te forta ne detari e tregeti. Ne vitin 1876-1878, si pasoj e sulmit malazezo-hercegovas, turqit largohen duke ngel ne fuqi vendimi i Berlinit te 26 nentorit te vitit 1880 vit ku u larguan ushtaret osman. Nder shqiptaret me te njohur (pas Ilireve), por edhe me me ndikimin ishin: Bushatlite, Balshajt, Skurajt etj. Interesant eshte shkrimi ne osmanlisht ku i pari i Bushatlive i cili kishte bere riparime dhe ndertime ne kala, ka lene kete shkrim:
"Lutje per bekimin e kesaj Keshtjelle. Allahu e ndriqofte kete Kala (Keshtjelle) te Islamit buze detit dhe ta mbaje nen driten islame deri ne diten e fundit (dites se kijametit). Keto shtylla (mure) te larta me taban sikur trupi me shpirtin , jane veprat e fuqise se Allahut dhe te miresise se Tij. O njeri i pafuqishem! Lutu per kete kala te islamit , te ciles ne emer te vertetesise e quajta : "Çeli Gonxhja e Trendafilit". Viti 1130 hixhri, pra viti 1717)
Para se te kthehet ne xhamia ajo ishte kishe e quajtur Shen Meris por kur Kalaja ra ne duart e Osmaneve ajo u kthye xhami. Kete xhami Evlija Çelebi e quan: "Xhamia Mbret" kjo pasi nuk kishte burimin prone dhe ndaj u quajt xhamia Mbret e cila nenkupton Sulltan Selimin e II-te i cili mori kalan nga Venedikasit. Xhamia quhet dhe me emrin xhamia Haxhi Halil Skurës per vete faktin se ai ishte imam i xhamis dhe se ne vitin 1693 ai ndertoj minaren e xhamis. Kjo xhami njihet edhe me emrin Xhamia e Kalas.
Me pushtimin e Kalase ne vitin 1878 nga Malazet xhamia nderpret funksionimin e saj. Ndersa ne vitin 1978 xhamia kthehet ne muze. Imamet qe kan sherbyer nge kete xhami vin nga familja e Bushatlinjeve, Balshajve, Skurave etj.
Afer xhamise ndodhet Kulla e vjeter e Balshajve e cila dhe sot quhet Kulla e Balshajve. E njohur po ashtu ishte dhe familja e Skurajve. Ata ishin punetor dhe te respektuar. Nder te tjera Skurat mbahen mend per ndertimin e veprave te hajratit siç eshte Kroni i Skurajve qe ndodhet ngjit me Mejtepin ne Kalan e Ulqin. Ky mejtet sot quhet dhoma e detareve.
2.Fotografi te bera gjate vizites ne kalan e Ulqinit , 05 mars 2018
Afer xhamise ndodhet Kulla e vjeter e Balshajve e cila dhe sot quhet Kulla e Balshajve. E njohur po ashtu ishte dhe familja e Skurajve. Ata ishin punetor dhe te respektuar. Nder te tjera Skurat mbahen mend per ndertimin e veprave te hajratit siç eshte Kroni i Skurajve qe ndodhet ngjit me Mejtepin ne Kalan e Ulqin. Ky mejtet sot quhet dhoma e detareve.
Pergatiti
Gezim Kopani
__________________
1. Ne Ulqin ndodhen keto xhami; Xhamia e Marinareve, Xhamia e Pashes, Xhamia e Kalas, Xhamia e Mezgjahut, Xhamia krypazarit, Xhamia e Lamit,. Po ashtu ne Ulqin ndodhen edhe keto kisha:Katedralja e Shen Nikolles , Kisha e Shen Markut , Kisha e Shen Nikolles, Kisha e Shen Jozefit si dhe tyrbet: Tyrbja e Fanit dhe nje Tyrbe e cila nuk ka emer.
1. Ne Ulqin ndodhen keto xhami; Xhamia e Marinareve, Xhamia e Pashes, Xhamia e Kalas, Xhamia e Mezgjahut, Xhamia krypazarit, Xhamia e Lamit,. Po ashtu ne Ulqin ndodhen edhe keto kisha:Katedralja e Shen Nikolles , Kisha e Shen Markut , Kisha e Shen Nikolles, Kisha e Shen Jozefit si dhe tyrbet: Tyrbja e Fanit dhe nje Tyrbe e cila nuk ka emer.
Xhamia e Kalas se Ulqinit
Brenda xhamise ne Kalan e Ulqinit
Sebashku me Gazmend Kovacin tek dhoma ku eshte zhvilluar Mejtepi
Xhamia e Kalas se Ulqinit, e cila me pare ka qene Kishe. Para duket pusi i ujit.Pas Kulla e Balshajve
Tek kalaja e Ulqinit
Tek kroni i Skurajve, Kalaja e Ulqinit
Mbishkrimi tek Kroni i Skurajve ne Kalan e Ulqinit