Nder mjeket me te njohur te Kalifatit Lindor nen udheheqjen abasite ka qene edhe El Razi i cili e ka dalluar fruthin nga lia e madhe, dhe Ibn Sina (lat. Avicena). "Princi i mjekeve", i cili u perpoq te bente te pamunduren per te arritur kodifikimin e mjekesise duke i harmonizuar elementet e saj me sistemet e Galenit dhe te Aristotelit. Megjithate, veprat e tij paten ndikim me shekuj ne Europe.
Ne kalifatin Perendimore nen sundimin e Umajideve ka jetuar kriku me i madh Abdul Melik ibn Zuhr (lat Avonzoar) nga Kordoba (vdekur me 1162). Ai ka qene nje nder mjeket qe disa shekuj me heret i kane paraprire renesances europiane duke iu kundervene guximshem shkrimeve dhe qendrimeve te Galenit. Disa skolastike mysliman i nxoren penet e veta dhe u radhiten pas udheheqesit te tyre te Derguarit te Allahut a.s. dhe udhezimeve te tije ne mjeksi. Nder ata, ketu eshte me rendesi te permendim Hunejn ibn Ishak (lat. Joanitus 800-873), i cili ka shkruar disa trajtesa ne te cilat ka kmentuar udhezimet e te Derguar te Allahut. Ai eshte i njohur veçanarisht per lirin e tij oftalmologjia (semundjet e syrit) me titull: "Al Ashr makalat fi al Ajn d.m.tj; Dhjete trajtesa mbi syrin".
Ketu eshte me rendesi gjithashtu te permendim Muhammed ib Zekerije el Razi (lat. Rhazes, 865-925), vepra kryesore e te cilit eshte "El Xhudari vel Hasba d.m.th; Lija e madhe dhe Fruthi", konsiderohet vepra me e vjeter e ketij lloji. Ne kete veper ai e pershkruan themelin e diagnostikimit mes ketyre semundjeve. El Raziu ka shkruar gjitashtu librin mbi semundjet e femijeve dhe sipas mendimit te shumces, ai konsiderohet si babai i pediatrise.
Historia ka shenuar gjithashtu vepren e Ebu el Hasan el Muhtar ibn Butlanit (lat. Elluxhasen Elimithar, vdekur me 1065) me titull: "Tedhkir el Kah-halin dm.th; Shenime per oftamologe", qe eshte vepra me e vjeter arabe mbi oftalmologjine.
Pastaj vjen Abdul Melik ibn Zuhr (lat. Avenzoar, 1091-1162), mjeku i pare i cili ka trajtuar dhimbjet e eshtrave dhe shkaktarin e zgjebes "Suubat el Xhereb" latinisht; "Acarus scabici". Ai ka qene i njohur edhe per vepren e tij "Al Tejsir fi el mudaveh vel tadbir d,m.th; Thjeshtesimi i terapetikes dhe dietes".
Ali ibn el Abbas (lat. Haly Abbas, vdekur me 994), ka qene gjithashtu edhe me titull tjeter "Kamil el Sana el Tibbijjah d.m.th Libri mbreterir, latinisht; latinisht; "Liber regius". Liri permban trajtimin e hollesishem shkencor dhe praktik ne mjeksi, me te cilin ai krahason dietetiket dhe materien mjeksore (materia medica), me te cilin dha kontributin e vet ne konceptin rudimentar te qarkullimit kapilar.
Ketu duhet permendur gjithashtu filozofin e shquar islame dhe komentuesin Ibn Rushdi (lat. Averoes, 1126-1198), me vepren kryesore enciklopedike-mjeksore "El Kullijat fi el tibb d.m.th; Gjerat e pergjithshme ne mjekesi", e njohim funksionin e retines dhe ndikimin e imunitetit ne rastin e lise se madhe.
Ne shek. XIII ka jetuar Ali ibn el Nafis (1210-1288), i cili ka shkruar vepren "Sharh Tashrih el Kanun d.m.th; Koment ne analizen e Kanunit te Ibn Sinait), i cili ka mbetur i njohur per perparimin e pershkrimit te arkullimit te pulmonal te gjakut, tre shekuj para pershkrimit nga portugezi Servetus, te cilit i eshte pershkruar ky zbulim.
Shekulli XII e njerr gjithashtu historianin me te njohur te mjeksise M. Ibn Ebi Usajbi (1203-1270), me vepren e tij kapitale "Ujun el Enba fi tabakat al Atibba d.m.th; Birimet e te dhena per llojet e mjekeve". Kjo veper eshte permbledhje e hershme me 400 biografi te mjekeve arab dhe grek.
Ne fund, kjo liste e pjesshme e mjekeve te njohur islame dhe kontributi i tyre ne fushat e mjekesise nuk mund te mbyllet pa i permendur disa nga veprat me te hershme te "Princit te mjekeve" Ebu Ali el Husejn ibn Sina (lat. Avicena , 980-1037), i cili eshte cituar nga shumica e skolastikeve te hershem e te permendur. Ibn Sina ka permbledhur shkencen e mjeksise te kohes se tij ne nje veper enciklopedike, te cilen e ka quajtur "Kanun fi el Tibb d.m.th; Ligji i Mjeksise". Ky liber eshte perkthyer disa ne gjuhen latine dhe ka ndikuar ne shume gjenerata te studenteve te mjekise ne Europe. Ibn Sina ka shkruar gjithashtu vepra me titull: "Kitabul Shifa d.m.th; Libri i sherimeve", "El Advije el Kalbijja dm.th; Ilaçet e zemres", dhe "Kitabu Kulanxh d.m.th; Libri i dhimbjeve ne zorre".
Keto jane vetem disa nga veprat e shumta qe mbajne emrin e Ibn Sines. Ai ka qene dy here minister i Hamadanit, ndersa kater muaj ka qene i burgosur per shkak te bindjeve te tij politike. Doktori Kruger , M.D. ka thene per Ibn Sinen; "Pervoja e tij mjeksore ne pikpamje trashendentale eshte me e madhe se ajo e Galenit.. (ai) demostron nje mendje te Getes dhe ka pasur nje gjenialitet sikur te Leonardo da Vinçit." (C.Kruger, M.D. Springfild, III, Charls C. Thomas, 1963).
Shkeputur nga libiri: "Mjeksia e te Derguarit Muhammed a.s." Ibn Kajim el Xhevzi, pershatur ne shqip nga Ali F. Iljazi
Publikuar ne webin; islamgjakova.net.
